Jam tepër i interesuar në literaturen moderne dhe duke i marr hapat e para
si krijues... ndaj do të isha tepër i lumtur nëse do të shfaqet mundësia të diskutoj me krijues të ri resp. literatur-dashes shqiptarë.
LITERATURA SHQIPTARE & LIT. NË PËRGJITHËSI
Live and and let live
Lexo çdo vepër të Kadares nëse do të jesh i vetëdijshëm për universin Shqiptar!
Lexo çdo vepër të Kadares nëse do të jesh i vetëdijshëm për universin Shqiptar!
Se pari shum flmd. qe ke marr kohen te me pergjigjesh...
Po, me siguri qe dua te di se nga shkon "trendi" dmth. çka lexohet nga rinia e sotme... cilat jan top bestseller ne Shqiperi resp. literaturen shqipe etj...
Por e natyrshme qe me teper me interesson mundesia te marr pjese ne rethe/gruppe krijuesish letrar, ne te cilin do te kisha shansen te lexoj nga krijimet e tyre dhe te dorzoja dorshkrimet e mija per te marr kritika, keshillime etj.
Per mua si krijues shqiptar, i cili jeton/vepron ne perendim kjo mundesi me duket si e domosdoshme ngase me mungon hapesira/atmosfera shqiptare...
flmd. & tung
ARNAF
Po, me siguri qe dua te di se nga shkon "trendi" dmth. çka lexohet nga rinia e sotme... cilat jan top bestseller ne Shqiperi resp. literaturen shqipe etj...
Por e natyrshme qe me teper me interesson mundesia te marr pjese ne rethe/gruppe krijuesish letrar, ne te cilin do te kisha shansen te lexoj nga krijimet e tyre dhe te dorzoja dorshkrimet e mija per te marr kritika, keshillime etj.
Per mua si krijues shqiptar, i cili jeton/vepron ne perendim kjo mundesi me duket si e domosdoshme ngase me mungon hapesira/atmosfera shqiptare...
flmd. & tung
ARNAF
Live and and let live
Lexo çdo vepër të Kadares nëse do të jesh i vetëdijshëm për universin Shqiptar!
Lexo çdo vepër të Kadares nëse do të jesh i vetëdijshëm për universin Shqiptar!
Arnaf rrethet letrare jane keto; shoqata e shkrimtareve ne Kosove dhe Shqiperi si dhe gazetat per kultur.Veshtire eshte per krijuesit e rinj por nese ka diçka qe mund te te ndihmoj atehere me shkruaj me gjeresisht ne pm.Edhe une jam ne fazen fillestare por kam gjetur disa mundesi qe shpesh nuk jane fare optimale per krijues, por ndoshta rezultatet shihen dikur me vone...
tung meta
tung meta
Kush eshte i interesuar per shkrime shqipe dhe ato gjermane ka mundesi ti shiqoj ne http//www.a-d-s.ch/d/lexikon/.Ky eshte lexikoni i autoreve dhe autoreve zvicerran anetare te se cilen shoqate jane edhe disa shkrimtar te njohur shqiptar si p.sh B.Salihu,Sh.Beqiri,Mehmet Haxhosaj,dielleza B, etj.
Pjese nga Vepra e Sami Frasherit
Sami Frasheri
Pjesë nga vepra origjinale e Rilindasit Sami Frashëri "Shqipëria Ç'ka Qenë, Ç'është e Ç'do të Bëhet?“
KRYE E PARE
Ç'ka qenë Shqipëria?
1- Pelasgëtë
Shqipëri i thonë gjithë ati vendi, tek rrinë Shqipëtarëtë. Shqipëtarëtë janë m'i vjetër i kombeve t'Evropësë. Duketë që këta erdhë më parë se gjithë prej mezit t'Azisë n'Evropë, edhe këta prunë në këtë vënd ditjen e të bërit shtëpi me mur si dhe diturin' e të lëruarit, të mbjellit e të korrurit, se ata njerës, që gjendeshin më parë tyre n'Evropë, ishin t'egërë e roninë nëpër pyje e nëpër shpella duke ushqyer me pemëra t'egëra e me mish gjahu. P'andaj prindërëtë tanë të vjetërë u quajtënë Arbënë, fjalë të cilënë ne Toskëtë, pas zakonit tënë që bëjmë n në r, e këthyemë në Arbërë, si e përdorim, edhe sot. Do-methënë ky komp kaq i vjetërë thuheshë që m'atëherë Arbënë a Arban, do-me-thënë ata që punojnë arënë, që korrin' e mbjellinë. Këtë fjalë Romakëtë e kanë këthyerë më Alban duke thënë edhe vendit të tyre Albania, si e thonë edhe sot Evropjanëtë. Greqt' e pastajmë na thanë Arvanit, duke këthyer prapë I- në r, dhe nga kjo fjal' e Greqet Tyrqitë kanë bërë fjalën Arnaut, si na quajn' edhe sot.
Po na vetë fjalënë Arbërë e kemi përrethuarë vetëm në një farë të kombit tënë, të cilën e themi Lap, edhe kombi tërë ka marrë emërinë Shqipëtar e vendi ynë Shqipëri, fjalë të bëra prej shqipesë, zogut të bekuarë' të Hyjit, q'i falëshinë prindërit' e vjetërë tanë, edhe të cilit fytyrënë e kishinë edhe në flamurt. Po kjo fjalë duketë të mos jetë shum' e vjetërë a të mos ketë qerbë që në kryet e përgjithçime, se vëllezëritë tanë, që rojnë jashtë Shqipërisë, n'Itali, në Greqi e gjetkë nuk' e dinë, po quhen edhe sot Arbërë. Me të vjetërtë prindët tanë bota i quajnë Pelasgë, fjal' e mbeturë nga prindrët tanë të mëpastajmë, të cilëtë quaninë më të parët e tyre Plak a Pleq. Sido të jetë, ky komp kaq i vjetërë e kaq i vjejturë për istorit ka qën' i shum' e i fortë e i përhapurë nëpër gjith' Evropët të Lindjesë. E tërë Sinisi' e Ballkanit edhe përtej Tumësë, Ungria, Kroatia etj, si edhe Greqia e gjithë anët' e perëndimit t'Asisë së vogëlë, do-methënë t'Anatollit, ishinë vend' i Pelasgëvet, Shqipëtarëvet të vjetërë. Ca nga këta Pelasgë u hodhë përtej den' Adriatik, n'Itali; Estrusqitë, Llatinët e të tjerë kombe t'Italisë janë prej farës së Pelasgëvet. Më pastaj erth një komp i vogëlë, q'i thoshinë Helen a Grek, e zu vënt në Greqi nëpër nisit të Pellgut Egje e nëpër anët detit rotull, duke përzënë Pelasgëtë andej a duke përzierë me ta. Po edhe këta Helenë, q'erdhnë n'ata vënde, ishinë prej një fare me pelasgëtë, si edhe Shqehtë, Gjermanëtë, Gjelttë a galëtë e të tjerë kombe t'ardhurë ng' Asia, të cilët thuhenë gjithë bashkë Arianë, fëmij' e madhe, që përpushton edhe Persëtë, Indianëtë e të tjerë kombe t'Asisë. Por Llatinëtë janë më t'afërë nga gjithë me na Shqiptarëtë, p'andaj edhe gjuha jonë i ngjan shumë Llatinishtesë e gjuhëvet, që janë ndarë prej saj, si italishtja, francishtja, etj. Pelasgëtë kishinë një besë të bukur' e vjershëtore. Besoninë gjithë shënjat e naturës e trupet e qiellit: i faleshinë djellit, hënësë, yjevet të mëdhenj, qjellit, revet, erësë, detit e të tjerave. Vetëtima, gjëmimi, rrufeja e gjithë shënjat' e naturësë ishin të shënjtëruara në syt të tyre. Zjarrënë e kishinë në shumë nder e më ca vende s'e shuanin kurrë. As në qeverit as në besët nukë doninë një vetë, që bën ç'do, po u kish ënda këshillën' e kuvendin' e shumëve. Kjo besë, të cilënë Greqt' e Llatinëtë e zgjeruan' e e zbukuruanë më teprë, është edhe sot n'Evropë e në gjithë botët të qytetëruarë bes' e vjershëtarëve, të cilëtë në këtë gjejnë bukurin e shijënë, q'u duhetë. Kjo besë, që thuhetë mythologji, është bes' e të parëvet prindër tanë, Pelasgëvet.
Pelasgëtë, pas vëndevet që rrininë, ndaheshinë më shumë fara e fise, nga të cilëtë më të mbëdhenjt' e më të njohuritë janë: Ilyrianëtë a të Lirëtë (të Dlirëtë), Maqedonasitë, Thrakasitë (të Trashëtë), Frygasitë etj. Nga këta Ilyrianëtë ishinë në Shqipëri edhe në vëndet e veriut, që thuhen sot Bosnjë, Erzegovinë, Mal - i - Zi, Kroati, Dalmati etj, gjer në funt t'Adriatikut e gjer përtej Savësë; Maqedonasit'e Thrakasitë rrininë në Maqedoni e në Thrakë; Frygasitë ishin n'Asi që nga anët e detit gjer në lumi Alis, që thuhetë sot Këzëll - Irmak. Thuhetë që Ilyrianët ishinë shumë t'afërë me Maqedonasit e Thrakasitë me Frygasitë; po të tërë ishinë një komp edhe e kupëtonin gjuhën e njëri - jatërit.
Gjer në kohët të Romanëvet gjithë këta kombe Pelasgë ishinë të gjallë e të tërë. Maqedonasitë që për së vjetëri kishinë një mbretëri mjaft të fortë, e cila në kohët të Filippit u rit e u shtua shumë, edhe i bir' i këtij Aleksandri i Math, vuri në dorë më të shumën' e botësë që dihësh atëhere, Greqinë, Thrakënë, Asin' e Vogëlë, Persinë, Indinë, Egjyptinë etj, po jo Ilyrinë e Epirrë do- methënë Shqipërinë e sotme. Pas vdekjes s'Aleksandrit Maqedonasitë bënë disa mbretëri n'Asi, n'Egjyptë e n'Evropë; po duk mos qenë të bashkuarë, duke ndarë në shumë dega e duke ngrën' e vrarë në mes tyre, s'qëndruanë dot shumë kohë; pas pakë
kohe u pushtuanë nënë Romanëtë, të cilëtë duallë me një forcë të madhe e zunë gjithë vëndet' e Maqedonaset edhe Maqedoninë vetë. Romanëtë u dhanë funt Frygaset e Thrakaset, të cilëtë humpnë e u shuanë duke luftuarë, e duke përzierë me disa kombe, q'u futnë në mes tyre. Në Maqedoni diç mbaheshinë, po fort të përzierë. Kur në të gjashtët shekull të Krishtit Bullgarët, komb tatar, edhe Serbët' e Kroatëtë, kombe shqeh, hynë në Sinisit të Ballkanit si mizëri edhe mbuluan edhe më të shumtën e Maqedonisë, duke nxjerë Pelasgëtë andej e duke përzierë me ta. Kështu humpnë Maqedonasitë, Thrakasitë, Frygasitë e të tjera fara të Pelasgëvet, përveç Ilyrianëvet, të cilëtë janë drejt prindëret tanë.
2- Ilyrianëtë e Epirotëtë
Ilyri e vjetërë nukë pushtonte të tërë Shqipërinë, se nukë unjësh më poshtë Vijosësë nga juga; po nga veriu ish shumë m'e madhe, se sindëkur thamë, xgjatëshë gjer në Savë e gjer në funt t'Adriatikut duke përpushtuar' edhe Bosnjën' e të tjerë vënde. Që nga Vijosa e gjer në mëngët t'Ambraqisë (t'Artësë) cop' e jugës së Toskëris së sotme quhesh Epir (Ipërë, Hipërë a Sipërë), fjalë shqip, me të cilënë e përmëtninë vendësit e anës së detit së poshtërmi, edhe të cilënë greqtë, që qasëshinë atje për tregëri, e dëgjuanë nga këta. Mbretëri' e Ilyrisë ish veçan, e Epirit veçan. Po Ilyrianëtë si edhe Epirirotëtë nukë ishinë të përndarë në shumë fara e fise, nga të cilëtë sicilido qeverisësh prej këshillës së parësisë e të pleqet të tyre. Këto këshilla quhëshinë Plakoni a Pleqësi.
Nga këto dy mbretëri, të cilatë, istorija na thotë, që kishinë mjaft qytetëri, duallë disa mbretër të fortë e të ndrituarë si Pyrrua a Burri, mbret' i Epirit, që mundi Romanëtë e morri Greqinë, e si Tevta, mbretëresh' e Ilyrisë e Gjençoja, i bir' i saj, që qëndruanë kaqë kohë burrërisht kuntrë Romanëvet. Pas të thënit të shkronjëtorëvet të Greqisë së vjetërë, Ilyrianëtë, si edhe Epirotëtë, të cilëtë s'ndryshonin nga ata me nonjë farë mëndyre, roninë e ishinë si Shqiptarët' e sotmë, pa nonjë ndryshim; edhe flisninë gjuhënë, që flasimë na sot.
3- Shqipëtarëtë nënë Romanëtë
Ilyrianët e Epirotëtë, si qëndruanë shumë kohë kuntrë Romanëvet, më në funt forc' e madhe e këtyre e shumica i mundi, si edhe kaqë kombe të tjerë që kishin poshtuarë këta. Epiri atëherë ish i bashkuarë me Maqedoninëe, me të qenë q'u mbajtnë shumë kohë e i vranë shumë ushtëri Paul Emilit, kreit të ushtëris së Romanëvet, ky njeri i egërë e zemërgur dolli e prishi tetëdhjetë qytete në Toskëri e shpuri kaqë mijë skllef në Romë!
Kështu humbi dliri' e Ilyrianët e Epirotëvet, edhe këta vende, do-me-thënë Shqipëria, hynë nënë urdhërit të Romanëvet. Po shqiptarëtë, sado q'u muntn' e u vranë, nuk u poshtuanë e s'u bënë robër. Ishinë prapë e gjthnjë zotërinj në vëndit të tyre e Romanëtë s'kishinë përveç se emënin' e zotëris së vendit. Për të pasurë pakë fuqi në Shqipëri, kishinë sjellë disa kolonja Romanësh e i kishinë vendosurë nëpër vende të fortë të Shqipërisë. Far' e këtyre kolonjave janë Vllehtë a Xinxaretë, që gjendenë edhe sot në vëndit tënë. Edhe udhën' e gjatë, që kishinë goditurë që nga Durrësi gjer në Salonik për të shpënë ushtëritë e për tregëri e të cilënë e quaninë Ignatius nga fjala shqip e gjatë , mezi e ruaninë.
Në vëndit të mbretërvet t'Ilyrisë e t'Epirit ish' mbretëri e Romanëvet, po Shqipëtarëtë qerisëshinë prapë prej parësis' e prej pleqësisë së tyre si gjithë jetën. Kështu qe Shqipëria e kështu roninë Shqipëtarëtë nënë Romanëtë. Kur u nda mbretëri' e Romanëvet më dy, Shqipëria i ra mbretërisë së lindjesë që kish qëndrënë në Konstantinopojë. Edhe nënë mbretëret të Konstantinopojës Shqiptarëtë ishinë, po thua, të dëlirë e qeverisëshinë në mesit të tyre; ishinë zotërinj në vënt të tyre e jo robër. N'ato kohëra hyni Krishtërimi në Shqipëri e më pakë kohë gjithë Shqipëtarëtë u bënë të krishterë, po pa ndruarë vetiat' e zakonet' e vjetëra të tyre. Duke dobëtuarë' Mbretëri' e Konstantinopojësë, shtohësh fuqi' e dliri' e Shqipëtarëvet. Po më të shtatët shekull të Krishtit mizëri Shqhsh e Bulgarësh u sulë prej veriut e prej lindjesë e hynë me hir e me pahir në dhet të Byzantinjet. Nga këta Sërbëtë mbushnë vëndet e veriut të Ilyrisë, do-me-thënë Bosnjënë, Herzegovinënë, Dalmatinë, Mal e Zi e Sërbinë, edhe Bulgarëtë përzjerë me Shqeh zunë Maqedoninë. Shqiptarët' e maqedonisë u hoqnë n'anët të veriut e të perëndimit në malet nga vend' i tyre, po u përzjenë me aqë shumë Shqeh, sa i humpnë gjuhën' e tyre e zunë të flasin serbisht. P'andaj mundimë të themi se Bosnjakëtë, Herzegovinasitë, Dalmatëtë e Mal-Zestë janë më tepërë Shqipëtarë se me Shqeh' kanë shumë gjak Shqipëtari në rëmbat të tyre; shtati, fytyra, zakonetë, këngët' e vallet' e tyre e çdo gjë i afron më shumë me Shqipëtarë se me Shqeht' e tjerë, të cilëtë s'kanë atë shtat e atë fytyrë. Po me të qënë që sot flasinë sërbisht, quhenë Shqeh e jo Shqipëtarë; se gjuha ësht, e para shënj e të çquarit të kombevet. Pra, me këtë mëndyrë u nda gjymës' e Ilyrisë edhe gjymës' e Maqedonisë nga Shqipëria e u bënë Shqehëri; edhe Shqipëria mbet një vënt i vogëlë, që pushton gjymësën' e jugës s'Ilyrisë, gjymësën ( anën' e veriut e të perëndimit) e Maqedonisë edhe gjithë Epirë. Në kohët e Romanëvet e të Byzantinjet u lan' e u haruanë emënatë Ilyri, Maqedoni e Epir edhe Shqipëria, që mbet, si thamë, zu të quhesh në botët Albania, prej emërit shqip Arbëni. Q'atë her' e tëhu Shqipëria s'ka ndruarë kufi, ësht' edhe sot ajo, përveç pakë vende q'i dhanë Serbis' e Malit të Zi pas kuvëndit të Berlinit, si Vranja, Leskovaçi, Kurshunlia, Ulqini etj. Nga të shumët' e këtyre vëndeve Shqipëtarëtë bënë faj të madh t'iknë e lanë vendin' e tyre për jetë Shqehet, përveç Ulqinit që ka qën' edhe është gjithë jetënë Shqipëri edhe që pandryshim do të kthehetë një ditë e të bashkohetë me Shqipërinë.
4- Mbretërit e vogëla të Shqipërisë
Në kohërat të fundit të Byzantijet, kur këta ishinë dëbuarë e s'u kish mbeturë fuqi as për të qeverisurë vëndetë, as për të qëndruarë kuntrë armiqet, atëhere, si më çdo vënt, edhe në Shqipëri ishinë çpikurë disa mbretëri edhe shumë vënde të Shqipërisë mb'anë detit i kish zënë gjidhurthërim' i Venetikut. Nga mbretëret' e vegjëlë, q'ishinë çpikurë atëhere në Shqipëri, ca ishinë fjesht Shqipëtarë e ca të huaj po të shqipëtaruarë. Nga të parëtë ish edhe fëmij' e Kastriotit, nga e cila dolli ndjesëmadhi Skëndërbeu, në Krujë, fëmij' e Topjesë n'Artë etj; nga të dytatë ishinë fëmij' e Dukagjinit në malësi të Shkodrësë, fëmij' e Muzakësë në Myzeqe, etj. Kështu qe ndarë Shqipëria në shumë copa, të cilatë s'mundimë t'i numërojmë të tëra mbretërirëra; më të mëdhatë munt të quhenë kështu, të vogëlatë ishinë kryesi e bojarëri, të cilatë nga dobëti' e mbretërisë kishinë mbeturë më vetëhe e pa urdhërim. Në mest të këtyre copërave edhe ndarjet' e grindat' e luftat e përbrendëshme s'hiqëshinë kurrë. Kur duallë Tyrqitë e u hodhë ng'Asia n'Evropë duke marrë vëndet e Sinisë së Ballkanit njërën pas jatrit, Shqipëria qe e ndar' e e përçarë në këtë mëndyrë. Tyrqitë zun' e po muntninë një nga një këta zotërinj, q'urdhëroninë Shqipërinë; e ca i përzininë fare nga vënd' i tyre, ca i lininë, si i poshtonin' e pastaj. Një nga ata që q'u poshtuanë kështu, qe edhe Jan (Gjon) Kastrioti, i at' i Skëndërbeut, i cili u shtrëngua t'i apë Sulltan Muratit penk të katrë djemt e tij të dashurë, m'i vogël i të cilëve qe Gjergj Kastrioti, që thuhetë Skëndërbeg.
5- Shqipëria në kohët të Skëndërbeut
Skëndërbeu, kujt istoria s'i tregon nonjë shok a shembëllë në trimërit, në diturit të luftësë, në forcët si edhe në ditjet, në mendimit të drejtë, në njerëzit, n'ëmbëlsit të zemrësë e në madhërit të shpirtit, Skëndërbeu q'i ka dhënë edhe do t'i apë gjithë jetënë nder Shqipërisë, ky burr i pashoktë ish foshnjë, kur ra ndër duart të Tyrqet, e u rrit në plasët të Sulltanit; që pa mbirë qime në faqet të ti tregonte trimërira e bënte punëra n'ushtëri të Tyrqet, që çuditësh gjithë bota; kudo që vinte, muntte e njeri s'i qëndronte dot kundrejt. Kur u kthye Skëndërbeu nga Syria, tek kish vajturë të luftonte për Tyrqit, dëgjoi nga goj' e Sulltanit vetë q'i ati kish vdekurë; po duke qënë që pas kuvëndit e pas besësë, që kish lidhur i ati me sulltanë, duhesh që një nga të bijtë të vinte në Krujë për të ndejturë në front të t'et, Skëndërbeu bashkë me vdekjen e t'et mësoi edhe vdekjen e tre vëllezëret të ti, të cilët s'muntinë të vdisnë nga Perëndia, kështu të tre për një herë. Trimi shqipëtar nuk' ish aq' i pamët sa të mos marrë veshse ç'i gjet të mjerëtë të vëllezrë edhe që ajo do ta gjente dhe atë vetë. Edhe vërtet q'atë ditë zuri i zot' ti ta nxirrte në lufta e në mundje të rrepta e të rzikta që të vritesh, se, ta vriste në shesh, kish frikë nga ushtarët tyrq, të cilëtë e doninë shumë Skëndërbenë për trimërit e për zemërëmirësit të ti. P'andaj Skëndërbeu priste një kohë që të muntte t'ikënj e të vejë në Shqipëri, për të shpëtuarë edhe vetëhen' e ti edhe mëmëdhenë, për të cilën' i digjësh zëmra. Kohënë që kërkonte, e gjeti, pa priturë shumë: edhe vate në Krujë, përzuri Turqitë andej dhe ndenjti në fron t'et. Gjithë zotërinjt' e të parët' e Shqipërisë u mbluadhë në Krujë, lithnë fjal' e kuvënt e dhanë besë që të përpiqenë e të vdesinë për shptimit të mëmëdheut, duke njohurë të gjithë për krye e mbret të tyre Skëndërbenë. Kështu për së pari u bë Shqipëria u mbluath në një mbretëri me një mbret trim të zonë si Skëndërbenë. Tyrqitë në çast çuanë ushtërira të mbëdha për të marrë prapë Shqipërinë, po Skëndërbeu me shqipëtarëtë u qëndronte kundrejt burrërisht e me pakë shokë hidhësh si petriti mi mijëra Tyrqsh e copëtonte ushtëri të tëra të Sulltan Muradit e Mehmetit, duke shtënë frikën' e tmerrë në zëmrat të Tyrqet. Dyzet e kaqë vjet qëndroi kështu Skëndërbeu me Shqipëtarëtë duke vrar' e duke handakosurë armikëtë, e mbajti Shqipërinë të pamundur' e të paposhturë. Gjithë pudhtetat ' e Evropësë, q'ishinë atherë, kishinë shpresë në Skëndërbeu e prisninë shpëtimn' e Evropësë nga Shqipëtarëtë. po ata nuk ishinë trima e burra si Skëndërbeu, as kishinë besën' e Shqiptarëvet. Shumë herë Ungrëtë (Maxharëtë) e Papa e futninë Skëndërbenë në zjarrt, pastaj hiqeshinë e e lininë vetëm, duke vështruarë së largu. Me gjithë këtë Skëndërbeu qendroi e duroi; edhe Shqipëria në gjallët të këtij burri e ruajti dlirin' e saj me nder. Por me të vdekurit të Skëndërbeut Shqipëria ra ndër duart të Tyrqet.
6- Shqipëria nënë Tyrqitë
Pas Skëndërbeut e pas kohës së këtij burri, e cila, sado që shkoi e tërë me luftra e me gjak, është m'e bukur' e m'e bekuar' e gjithë kohëravet për vëndinë tënë, se vetëm atëherë u mblodh i tërë kombi më një qeveri të dlirë e iu dëgjua emëni në gjithë botët me nder të math nga të qëndruarit kundrejt Tyrqet, të cilëvet atëhere mbretëri të mëdha s'u qendronin dot, pas kohës së këtij burri të ndjerë, themi, Shqipëria u bë një copë e mbretërisë së Tyrqisë. Shqipëtarëtë njerës trima e luftëtarë kanë pasurë gjithë jetënë dëshirë të madhe për luftë e luftën' e kanë quajturë një pun' e një fitim për vetëhë të tyre. Vininë nëpër gjith' anët t'Evropësë me armë në dorë e bëninë të fitonj' ay q'i merrninë anënë. pas këtij zakoni të vjetërë të tyre ishinë hedhurë edhe n'Asi e kishin hyrë në shërbim të Tyrqet duke ndihurë këtyre me armë e me trimëri. Bajazit Pasha, burrë trim e me besë të fortë, që nxori Çelepi Sulltan Mehmednë nga mez' i ushtrisë së Tamerlanit (Timur-Lengjit) e e shpëtoi nga mijëra rezike duke vënë vetëhen' e ti në rezik të math e duke marr' atë shumë herë më krahë e duke lypurë; ky Bajazid-Pasha, që shpëtoi jetën e ati Sulltani, pa të cilënë mbretëri' e Tyrqet e fëmij' e Osmanit ishinë të shuara e të humbura për jetë, ky ishte Shqipëtar, si edhe shumë të tjerë pashanj' të mbëdhenj njerës, që kanë treguar trimëri të mëdha e shërbime të rënda n'ushtëri të Tyrqet shumë kohë më parë se të merretë Shqipëria prej Tyrqet. Kështu Shqipëtarëtë kishinë zënë të marrënë besën' e Tyrqet e të bëhenë myslimanë që pa rënë Shqipëria në duart të Tyrqet. Po si u bënë këta zotërinjt' e Shqipërisë, këthyerj' e besës u shtua shumë më tepër edhe më të gjith' anët të Shqipërisë zunë të marrënë besën' e mundëset, duke thënë tek është kordha, është besa!
Shqipëtarëtë kanë këtë vetië që rëndonenë çpejt nga një besë e duanë gjithnjë ta ndërojnë; si pan' edhe që Tyrqitë s'u bëjnë nder atyre që s'janë në besët të tyre, s'përtuanë për të marr' atë besë. Po edhe ata që mbetnë të krishterë, nuk' u poshuanë të bëjnë raje si kombet' e tjerë, po mbajtënë armëtë e nder' e tyre edhe vininë edhe këta në luftë e lëftonin bashkë me vëllezërit' e tyre myslimanë kuntrë anmikëvet të Tyrqisë. Puna, që donte mbretëri e tyrqisë, u erth mbarë pas vetiës së tyre. Luftëra të paprera, lodëra e vrape me kuaj, rrëmbime, vrasje, presje e të tjera të këtilla gjërëra, që doninë turqitë, këto ishinë punërat' e dashura edhe të Shqiptarëvet. Tyrqitë gjetnë në Shqiptarëtë një shok të luftësë të fortë e të besës, edhe shqiptarëtë gjetnë në tyrqit një zot, q'u hapte përpara një shesh të gjër' e të çpenguarë për të bërë gjith' ato q'u donte zëmra. Shqipëria në kohët e Tyrqet u bë m'e pasurë e m'e begatë se kurdo; se Shqipëtarëtë sylëshinë bashkë me Tyrqitë nëpër gjith' anët të botës edhe ktheheshinë ngarkuarë me ar e me ergjënt, me armë të vjejtura e me kuaj të bukurë t'Arabisë, t'Egjyptësë, të Qyrdistanit, t'Ungrisë etj. Me të qënë trima e më të zottë se Tyrqitë, shkoninë edhe nëpër më të mëdhenjt e më të nderçmit vënde e kishinë më teprë nder se ata vetë Tyrqitë. Vetëm sadrazemë, do-methënë Vezirë të mëdhenj, janë bërë afro 25 shqiptarë edhe më të mirët' e më të dëgjuarit' e atyre që kanë ndënjurë në këtë vënt, janë Shqipëtarë.
Pa le në Shqipëri që s'vinte kurr' i huaj. Gjith' ata që qeverisninë Shqipërinë, të vegjël' e të mëdhenj, ishinë të gjithë e gjithnjë Shqiptarë. Mundimë të themi se Shqipëria qeverisësh më vetëhe prej Shqiptarësh e me zakonet të saj. S'ish poshtuarë as pakë nënëTyrqet e s'paguante gjë përveç gjaknë, që derthte në luftë edhe i cili i paguhësh e çpërblehesh fort shtrenjt. Kjo është ngjaja, që kanë lidhurë Shqipëtarëtë me Tyrqit. Shqipëtarëtë gjeninë në tyrqit atë që doninë, gjënder, armë, kuaj, rrëmbime sa të donin edhe dliri sa u duhësh; edhe Tyrqitë gjenin në Shqipëtarët atë që doninë: trimëri, besë e gjak të derdhurë pa kurcim. Kështu qenë punëratë gjer në kohët të tanzimatit; do të shohëmë më poshtë se qysh u ndruanë q'atëher' e tëhu.
7- Kombëri' e gjuh' e shqipëtarëvet
Shqipëtarëtë flasinë një nga më të vjetërat' e më të bukuratë gjuhë të dheut. Gjuhëratë, që kanë qënë shoqet' e motërat' e Shqipesë, kanë mijëra vjet që kanë humburë e s'flitenë në njonjë vënt të dheut; po në vendit t'atyre përdorenë mbesat e stërmbesat' e tyre. Shqipja është shoqe me greqishten' e vjetër' me Llatinishtenë, me Sanskrishtenë, gjuhën e Indis' së vjetërë, me Zendishtanë, gjuhën' e Persisë së vjetërë, me Qeltishtenë, me Tevtonishtenë etj. Po këto gjuhëra, që numëruamë, nga të cilatëca kanë motra qenë të vogla të Shqipesë e shumë më të ra, se ajo, këto gjuhëra, them, kanë mijëra vjet që nukë po flitenë më e s'rojnë përveçse më faqet e të ca livrave të vjetëra. Ato quhenë gjuhëra të vdekura e shqipja, gjuha jonë, që është m'e vjetërë nga ato, ësht' e gjallë e flitetë edhe sot si në kohët të Pelasgëvet. Pa ndryshim Pelasgët janë m'i vjetr' i kombevet arianë t'Evropësë. Kemi shumë shënja e shumë dëftime, të cilatë dëftejnë faqeza që nga ata Pelasgë, që na dukenë si përrallë nga vjetëri' e e tepër e tyre, kanë folurë këtë gjuhë, që flasim na sot. Emërat' e perëndivet, q'u falëshinë Pelasgëtë e prej të cilëvet i ka marrë mythologji e Grekëret e Romanëvet edhe shumë fjalë të tjera, që na ka ruajturë istoria e emëna vendeve etj, dukenë që janë fjalë fjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pelasgëtë kanë folurë kaqë mijë vjet më parë këtë gjuhë, që flasim ne sot, po-thua pa ndryshim a me aqë pakë ndryshim, sa të mundtte të delte sot një Pelasg, do të muntninë të flasimë me të si flet një Gegë me një Toskë a një Çam me një Gorar. Shronjëtor' e gjuhësë shqip, të përkthyerët' e të tjera bukuri që s'i ka nonjë nga gjuhët' e sotme e të cilatë edhe gjuhët' e vjetëra s'i kanë të mbaruara e të tepra, gjithë këto gjërëra e rrëfejnë që shqipja është një gjuhë fort e vjetërë, e mbeturë që nga kohërat' e qëmoçime e të përrallta e e ruajturë sindëkur qe, pa prishur' e pa ndryshuarë. Shenj e kombërisë është gjuha: çdo komp mbahetë me gjuhët, ata njerëz, që harojnë a lënë gjuhën' e tyre e flasinë një tjetërë gjuhë, me kohë bëhen njerëzit' e ati kombi q'i flasinë gjuhënë e dalinë nga kombëri' e tyre. Kaqë kombe, që janë shuarë mos pandehni se vdiqn' a u vranë të tërë; jo kurrë, po u përzjenë me të tjerë kombe, muarrë gjuhën' e atyre, edhe u bënë nga ata pa të çquarë. Kështu janë shuarë Maqedonasitë, Trakasitë, Frygasitë, Ilyrianët' e sipërme' e kaqë gjindje të tjerë, q'ishinë Pelasgë, do-me-thënë Shqipëtarë si na, e që sot s'janë, se u shuan' e u haruanë duke humburë gjuhën e tyre. Por Shqipëtarët e atyre vendeve, që quhen sot Shqipëri, e kanë ruajturë fort mirë gjuhën' e tyre; e kështu flitetë edhe sot n'atë copëzë vënt gjuh' e vjetërë e Pelasgëvet të përallavet. Qysh e kanë ruajturë dot shqipëtarëtë gjuhën' e tyre të tër' e të paprishurë nëpër mest të kaqë kohëravet t'egëra? Qysh gjuha shqip s'është prishur' e ndryshuarë, duk me mos pasurë shkronja e livra e duk me mos shkruar' e kënduarë nëpër shkolla, kur gjuhëra të shkruara e të ndërtuara me kujdes të math janë prishur' e ndryshuar aqë sa të quhenë gjuhëra të tjera? Përgjigj' e këtyre pyetjeve është fort e lehtë: shqiptarëtë e kanë mbajturë gjuhën' e kombërin' e tyre me shkronja, as me dituri, as me qytetëri, po vetëm me dliri, me të qenë gjithnjë vetëm e më vetëhe, me të mos përzjerë me të tjerë e të mos kallurë të huaj në vendit të tyre. Të qëndruarëtë larg nga gjithë bota, nga dituritë, nga qytetëria, nga tregërira, me një fjalë, të rojturë si të egërë nëpër malet u ka ruajturë e shpëtuarë Shqipëtarëvet gjuhën e kombërinë. Qysh Shqiptarëtë nuk janë menduarë kurrë të shkruajn' e të këndojnë gjuhën' e tyre? Kjo është një çudi e madhe. Nukë themi për ato fara e fise të vogëla e të përndara të Pelasgëvet e t'Ilyrianëvet të vjetërë, se ata, duke rojturë si t'egërë nëpër malet, nukë shihninë nonjë për këtë e s'u vinte ndër mënt kurrë një gjë e këtillë. Po Maqedonasitë, që kishinë një mbretëri të goditurë, si edhe mbretëri e Pyrros n'Epir e Tevtësë n'Ilyri, qysh nukë panë nevojë të shkruajnë në gjuhët të tyre? Filipi, që përpiqësh të ritte Maqedonin' e të pushtonte Greqinë, qysh desh të bënte edhe gjuhën e ti të shkruarë si greqishtenë? Aleksandri, të themi s'pat kohë, e po Ptolemenjtë, që xgjuanë diturit' e gjuhën' e Greqet n'Aleksandrië, qysh nuk' u menduanë edhe njëherë për gjuhën' e tyre, t'i bëninë një palë shkronja, duk me qënë që shihninë gjithë kombet' e Asis' e t'Egjyptësë, që shkruaninë sicilido gjuhën' e ti? Romanëtë mësonin' edhe gjuhënë greqisht edhe filosofin' e gjithë dituritë i këndoninë në këtë gjuhë, po kishinë bërë edhe shkronja në gjuhët të tyre, Latinishtet, edhe shumë gjëra shkruani' e i këndoninë në këtë gjuhë. Doktor Hani, i madhi filolog Alëman, që ka shkruarë shumë të vërteta për Shqipërinë, ka gjeturë më nj'anët të Shqipërisë një gur të shkruarë shqip me ca shkronja, të cilatë u ngjajnë shumë shkronjave finiqishte edhe dukenë të marra prej atyre, pa qën' ato vetë. Po këto shkronja, s'janë parë gjetkë, as dihetë të kenë qënë të përdorura në Shqipëri. Ca varre e të tjerë gurë të shkruarë me shkronja greqishte n'Asi të Vogëlë afr' Angorësë edhe ca të tjerë shkruarë me shkronja Llatinishte n'Etrurië t'Italisë, e të cilavet gjuha s'është as greqisht as llatinisht, duketë të jenë shkruarë me gjuhë shqip prej Frygaset e Etruskëvet të vjetërë, të cilëtë ishin Pelasgë, do-me-thënë Shqipëtarë. Po edhe këto janë gjë të paka e të vetëme. Merretë vesh që Shqipëtarëtë që motit kanë shkruarë herë herë në gjuhët të tyre me ato shkronja, që dininë, sikundër edhe tani pastaj që shkruaninë ca me shkronja arabishte, ca me greqishte e ca me llatinishte. Këto janë gjërëra të pakta e Shqiptarëtë s'janë menduarë kurrë të goditinë një palë shkronja për të shkruarë gjuhën' e tyre edhe shqipja kish mbeturë gjer në kohët tënë gjuhë e pashkruarë.
8- Shqipëtarëtë gjithnjë për botën, e kurrë për vetëhe
Sikundër thamë më siprë, Shqipëtarëtë gjithmonë janë vrar' e përpjekurë e kanë cpërkaturë të tërë faqen' e dheut me gjakt të tyre; po nga gjaku i Shqipëtarëvet të tjerë kanë fituarë, Shqipëria s'ka parë nonjë të mirë. Shumë Shqipëtarë janë çquarë e kanë treguarë vetëhenë në dituri e në të tjerë gjërëra; po me këta të tjerë mburenë e jo Shqipëtarët' e Shqipëria. Me Pyrron' e me Aleksandrinë mburenë Grekëritë e i quajnë Grekër, Maqedonasitë, që me trimërit të tyre muarrë gjithë botënë në pakë kohë nuk i suallë nonjë të mirë Shqipërisë, po Grekëritë, që ishinë armikët' e tij, u ranë pas e i rrethuanë, edhe këta fituanë nga gjaku që derdhnë ata. Se Maqedonasitë përndanë nëpër gjithë vendet që muarrë, gjuhën e qytetërin' e Greket e jo të tyrenë; q'ish shqipja. E shum' e botësë edhe sot Maqedonasitë i zënë për Grekër. Vërtet, të mos ishinë Maqedonasitë gjuha e Greqet e qytetëri' e tyre do të mos kish marrë dot kurrë këtë bujë, që ka sot, edhe mbase do të kish humbur' e t'ish harruarë fare; se shkoll' e Aleksandrisë edhe të diguritë që arrinë n'Egjyptë në kohët të Ptolemenjet, e bënë gjuhën e qytetërin' e Greqet të përndahetë e të dëgjohetë me gjith' anët të dheut. Ptolemenjtë, q'ishin fjeshtë Shqiptarët nga Çamëria e gjithë Maqedonasitë lanë gjuhën e tyre, shqipenë, me nj'anë të harruarë e të paditurë e vunë përpara greqishtenë, gjuhën' e Dhimosthenit, që ka folurë aqë kuntrë Maqedonaset. Prej grekërve erdhë Romanëtë; edhe këta fituanë shumë nga Shqipëtarëtë: trimëri e Shqipëtarëvet e mendj' e tyre shërbente mburjen' e Romanëvet e jo të tyrenë. Shumë njerës trima e të diturë kan' arriturë edhe në kohët të këtyre në mest të Shqipëtarëvet, po bota i ka njohurë si Romanë e jo si Shqipëtarë. (Klaudi i dytë, Aureliani, Diokleani, Anastasi i parë, Justini i parë etj) Pas Romanëvet u erth radha Tyrqet. Shqipëtarëtë, duke përzjerë me Tyrqitë, kanë marrë anë në gjithë luftërat, që bëninë e që fitoninë këta kuntrë gjithë botësë; edhe më të madhe në trimëri e më të miratë punëra i bëninë Shqipëtarëtë, po emëninë e kishinë Tyrqitë, edhe gjithë bota i dinte Tyrq e njeri s'i njihte si Shqipëtarë. Më të mëdhenjt' e më të mirët e Vezirëve të Tyrqisë ishinë Shqipëtarë, si Sinan-Pasha që ka marrë Jemenë e ka shpënë fjamurin' e Tyrqisë gjer në detet t'Indisë, si Qyprilinjtë q'ë kanë shpëtuarë mbretërin' e Tyrqisë nga një rezik i math e e forcuanë aqë këtë mbretëri, sa van' e rrethuanë Vjenënë. Edhe shumë të tjerë njerës të mbëdhenj e burra trima kan' ardhurë, prej të cilëve Tyrqia ka fituarë shumë, po Shqipëria aspakë. Në kohërat e pastajme Shqipëtarëtë myslimanë kanë punuarë e janë vrarë për Tyrqitë e Shqipëtarëtë e krishterë për Grektë, për këta dy kombe, të cilëtë, as njëri as tjatri s'ua dinë të mirënë e ja u çpërblejnë me të keqe duke përpjekurë për humbjen' e kobit shqipëtar. Boçari, Xhjavella, Miauli e të tjerë, ( këta morën pjesë në revolucionin çlirimtar grek, që shpërtheu në vitin 1821, ku Greqia fitoi pavarësinë kombëtare) më të shumët' e trimavet, që janë përpjekurë për ngjalljen' e për dlirin' e Greqisë, kanë qenë fjeshtë Shqipëtarë e jo farë Grek; po nga trimëri' e tyre ka fituarë shumë Greqia e jo fare Shqipëria. Në syt të botësë lëftoninë Greqtë e Tyrqitë, po në të vërtetët lëftonin Shqiptarët' e krishterë me Shqiptarëtë myslimanë, kur muntnin' ata, fitonte Greqia; kur muntninë këta, fitonte Tyrqia; po gjaku, që derdhesh nga të dy anëtë, ish gjak Shqipëtari. Shqipëtarëtë vritenë vëlla me vëlla, të tjerë fitojnë.. Shqipëtari e ka derdhurë gjithnjë gjaknë pa kursim, po e ka derdhurë kot: kurrë Shqipëria s'ka fituarë nga gjaku i Shqipëtarëvet; gjithnjë të huaj edhe armikë të Shqipërisë kanë fituarë nga ay gjak i vjejturë e i derdhurë pa mendim! Jo vetëm me kordhë e me gjak, po edhe me pendë e me mënt Shqipëtarëtë kanë shërbëtuarë gjithnjë të huajtë. Me të mos shkruarë gjuhën' e tyre, janë shtrënguarë të shkruajnë greqisht, llatinisht, shqahisht, tyrqisht a arabisht; edhe me emënit të tyre mburenë të zott e këtyre gjuhëve e Shqipëtarëtë pandehnë t'egër e të paditurë, gjith' i qeshinë duke thënë se ja u ka ngrënë buallica livrën' e tyre. po Aristoteli, m'i madh' i filosofëve të Greqisë së vjetërë, ishte maqedonas, do-me-thënë Shqiptar e jo grek. Vërtet në Stagjyrë, tek ka lindurë, ishinë dhe ca Greq' t' ardhurë, po fytyr' e Aristotelit, që shohimë n'agalmët të ti edhe gjuha greqisht, q'e ka shkruarë të përtuarë e jo aqë të drejtë si edhe miqësia, që kish me Filipnë, anëmikun e Greqet, e të tjera shënja tregojnë se ky filosof i math nukë ish lindurë prej ndonjë nga Greqia, që kishin ardhurë në Stagjyrë, po prej një stargjyraku vëndës e ish maqedonas, do-me-thënë Shqiptar i fjeshtë. Shqiptarëtë e kanë tregua gjithë jetënë që janë të zottë edhe me kordhë edhe me pendë, edhe me trimëri edhe me mënt e me dituri, e Shqipëria ka nxjerrë shumë njerës të çquar' e me nam të math, po nonjë nga ta s'ka punuarë për Shqipërit, e cila ka mbeturë gjithnjë e varfërë e e padëgjuarë, e me djemt' e saj mburenë të tjerë kombe. Eshtë ndodhurë një shqipëtar i zoti të ngjallnjë Egjyptënë e të bënjë prej këti vëndi të humbur' e të prishurë, si ish atëhere, një vënt të pasur' e të ndrituarë, si është sot. Një Mehmet-Ali, shqipëtar i pamësuarë, u ndoth i zoti të shpëtonjë kështu një vënt të huaj e të largë, po kurrë një shqipëtar s'është ndodhurë t'i bënjë Shqipërisë një të mirë të këtillë. P'andaj duke mbaruarë këtë fjalë, themi prapë me hidhërim zëmre që: Shqipëtarëtë kanë punuarë gjithmonë për botënë e jo për vetëhe. Vetëm një Skëndërbe ka punuarë, në kohërat të shkuara, për Shqipërinë e vetëm ay është me të vërtetë mburrje për Shqipërinë.
Pjesë nga vepra origjinale e Rilindasit Sami Frashëri "Shqipëria Ç'ka Qenë, Ç'është e Ç'do të Bëhet?“
KRYE E PARE
Ç'ka qenë Shqipëria?
1- Pelasgëtë
Shqipëri i thonë gjithë ati vendi, tek rrinë Shqipëtarëtë. Shqipëtarëtë janë m'i vjetër i kombeve t'Evropësë. Duketë që këta erdhë më parë se gjithë prej mezit t'Azisë n'Evropë, edhe këta prunë në këtë vënd ditjen e të bërit shtëpi me mur si dhe diturin' e të lëruarit, të mbjellit e të korrurit, se ata njerës, që gjendeshin më parë tyre n'Evropë, ishin t'egërë e roninë nëpër pyje e nëpër shpella duke ushqyer me pemëra t'egëra e me mish gjahu. P'andaj prindërëtë tanë të vjetërë u quajtënë Arbënë, fjalë të cilënë ne Toskëtë, pas zakonit tënë që bëjmë n në r, e këthyemë në Arbërë, si e përdorim, edhe sot. Do-methënë ky komp kaq i vjetërë thuheshë që m'atëherë Arbënë a Arban, do-me-thënë ata që punojnë arënë, që korrin' e mbjellinë. Këtë fjalë Romakëtë e kanë këthyerë më Alban duke thënë edhe vendit të tyre Albania, si e thonë edhe sot Evropjanëtë. Greqt' e pastajmë na thanë Arvanit, duke këthyer prapë I- në r, dhe nga kjo fjal' e Greqet Tyrqitë kanë bërë fjalën Arnaut, si na quajn' edhe sot.
Po na vetë fjalënë Arbërë e kemi përrethuarë vetëm në një farë të kombit tënë, të cilën e themi Lap, edhe kombi tërë ka marrë emërinë Shqipëtar e vendi ynë Shqipëri, fjalë të bëra prej shqipesë, zogut të bekuarë' të Hyjit, q'i falëshinë prindërit' e vjetërë tanë, edhe të cilit fytyrënë e kishinë edhe në flamurt. Po kjo fjalë duketë të mos jetë shum' e vjetërë a të mos ketë qerbë që në kryet e përgjithçime, se vëllezëritë tanë, që rojnë jashtë Shqipërisë, n'Itali, në Greqi e gjetkë nuk' e dinë, po quhen edhe sot Arbërë. Me të vjetërtë prindët tanë bota i quajnë Pelasgë, fjal' e mbeturë nga prindrët tanë të mëpastajmë, të cilëtë quaninë më të parët e tyre Plak a Pleq. Sido të jetë, ky komp kaq i vjetërë e kaq i vjejturë për istorit ka qën' i shum' e i fortë e i përhapurë nëpër gjith' Evropët të Lindjesë. E tërë Sinisi' e Ballkanit edhe përtej Tumësë, Ungria, Kroatia etj, si edhe Greqia e gjithë anët' e perëndimit t'Asisë së vogëlë, do-methënë t'Anatollit, ishinë vend' i Pelasgëvet, Shqipëtarëvet të vjetërë. Ca nga këta Pelasgë u hodhë përtej den' Adriatik, n'Itali; Estrusqitë, Llatinët e të tjerë kombe t'Italisë janë prej farës së Pelasgëvet. Më pastaj erth një komp i vogëlë, q'i thoshinë Helen a Grek, e zu vënt në Greqi nëpër nisit të Pellgut Egje e nëpër anët detit rotull, duke përzënë Pelasgëtë andej a duke përzierë me ta. Po edhe këta Helenë, q'erdhnë n'ata vënde, ishinë prej një fare me pelasgëtë, si edhe Shqehtë, Gjermanëtë, Gjelttë a galëtë e të tjerë kombe t'ardhurë ng' Asia, të cilët thuhenë gjithë bashkë Arianë, fëmij' e madhe, që përpushton edhe Persëtë, Indianëtë e të tjerë kombe t'Asisë. Por Llatinëtë janë më t'afërë nga gjithë me na Shqiptarëtë, p'andaj edhe gjuha jonë i ngjan shumë Llatinishtesë e gjuhëvet, që janë ndarë prej saj, si italishtja, francishtja, etj. Pelasgëtë kishinë një besë të bukur' e vjershëtore. Besoninë gjithë shënjat e naturës e trupet e qiellit: i faleshinë djellit, hënësë, yjevet të mëdhenj, qjellit, revet, erësë, detit e të tjerave. Vetëtima, gjëmimi, rrufeja e gjithë shënjat' e naturësë ishin të shënjtëruara në syt të tyre. Zjarrënë e kishinë në shumë nder e më ca vende s'e shuanin kurrë. As në qeverit as në besët nukë doninë një vetë, që bën ç'do, po u kish ënda këshillën' e kuvendin' e shumëve. Kjo besë, të cilënë Greqt' e Llatinëtë e zgjeruan' e e zbukuruanë më teprë, është edhe sot n'Evropë e në gjithë botët të qytetëruarë bes' e vjershëtarëve, të cilëtë në këtë gjejnë bukurin e shijënë, q'u duhetë. Kjo besë, që thuhetë mythologji, është bes' e të parëvet prindër tanë, Pelasgëvet.
Pelasgëtë, pas vëndevet që rrininë, ndaheshinë më shumë fara e fise, nga të cilëtë më të mbëdhenjt' e më të njohuritë janë: Ilyrianëtë a të Lirëtë (të Dlirëtë), Maqedonasitë, Thrakasitë (të Trashëtë), Frygasitë etj. Nga këta Ilyrianëtë ishinë në Shqipëri edhe në vëndet e veriut, që thuhen sot Bosnjë, Erzegovinë, Mal - i - Zi, Kroati, Dalmati etj, gjer në funt t'Adriatikut e gjer përtej Savësë; Maqedonasit'e Thrakasitë rrininë në Maqedoni e në Thrakë; Frygasitë ishin n'Asi që nga anët e detit gjer në lumi Alis, që thuhetë sot Këzëll - Irmak. Thuhetë që Ilyrianët ishinë shumë t'afërë me Maqedonasit e Thrakasitë me Frygasitë; po të tërë ishinë një komp edhe e kupëtonin gjuhën e njëri - jatërit.
Gjer në kohët të Romanëvet gjithë këta kombe Pelasgë ishinë të gjallë e të tërë. Maqedonasitë që për së vjetëri kishinë një mbretëri mjaft të fortë, e cila në kohët të Filippit u rit e u shtua shumë, edhe i bir' i këtij Aleksandri i Math, vuri në dorë më të shumën' e botësë që dihësh atëhere, Greqinë, Thrakënë, Asin' e Vogëlë, Persinë, Indinë, Egjyptinë etj, po jo Ilyrinë e Epirrë do- methënë Shqipërinë e sotme. Pas vdekjes s'Aleksandrit Maqedonasitë bënë disa mbretëri n'Asi, n'Egjyptë e n'Evropë; po duk mos qenë të bashkuarë, duke ndarë në shumë dega e duke ngrën' e vrarë në mes tyre, s'qëndruanë dot shumë kohë; pas pakë
kohe u pushtuanë nënë Romanëtë, të cilëtë duallë me një forcë të madhe e zunë gjithë vëndet' e Maqedonaset edhe Maqedoninë vetë. Romanëtë u dhanë funt Frygaset e Thrakaset, të cilëtë humpnë e u shuanë duke luftuarë, e duke përzierë me disa kombe, q'u futnë në mes tyre. Në Maqedoni diç mbaheshinë, po fort të përzierë. Kur në të gjashtët shekull të Krishtit Bullgarët, komb tatar, edhe Serbët' e Kroatëtë, kombe shqeh, hynë në Sinisit të Ballkanit si mizëri edhe mbuluan edhe më të shumtën e Maqedonisë, duke nxjerë Pelasgëtë andej e duke përzierë me ta. Kështu humpnë Maqedonasitë, Thrakasitë, Frygasitë e të tjera fara të Pelasgëvet, përveç Ilyrianëvet, të cilëtë janë drejt prindëret tanë.
2- Ilyrianëtë e Epirotëtë
Ilyri e vjetërë nukë pushtonte të tërë Shqipërinë, se nukë unjësh më poshtë Vijosësë nga juga; po nga veriu ish shumë m'e madhe, se sindëkur thamë, xgjatëshë gjer në Savë e gjer në funt t'Adriatikut duke përpushtuar' edhe Bosnjën' e të tjerë vënde. Që nga Vijosa e gjer në mëngët t'Ambraqisë (t'Artësë) cop' e jugës së Toskëris së sotme quhesh Epir (Ipërë, Hipërë a Sipërë), fjalë shqip, me të cilënë e përmëtninë vendësit e anës së detit së poshtërmi, edhe të cilënë greqtë, që qasëshinë atje për tregëri, e dëgjuanë nga këta. Mbretëri' e Ilyrisë ish veçan, e Epirit veçan. Po Ilyrianëtë si edhe Epirirotëtë nukë ishinë të përndarë në shumë fara e fise, nga të cilëtë sicilido qeverisësh prej këshillës së parësisë e të pleqet të tyre. Këto këshilla quhëshinë Plakoni a Pleqësi.
Nga këto dy mbretëri, të cilatë, istorija na thotë, që kishinë mjaft qytetëri, duallë disa mbretër të fortë e të ndrituarë si Pyrrua a Burri, mbret' i Epirit, që mundi Romanëtë e morri Greqinë, e si Tevta, mbretëresh' e Ilyrisë e Gjençoja, i bir' i saj, që qëndruanë kaqë kohë burrërisht kuntrë Romanëvet. Pas të thënit të shkronjëtorëvet të Greqisë së vjetërë, Ilyrianëtë, si edhe Epirotëtë, të cilëtë s'ndryshonin nga ata me nonjë farë mëndyre, roninë e ishinë si Shqiptarët' e sotmë, pa nonjë ndryshim; edhe flisninë gjuhënë, që flasimë na sot.
3- Shqipëtarëtë nënë Romanëtë
Ilyrianët e Epirotëtë, si qëndruanë shumë kohë kuntrë Romanëvet, më në funt forc' e madhe e këtyre e shumica i mundi, si edhe kaqë kombe të tjerë që kishin poshtuarë këta. Epiri atëherë ish i bashkuarë me Maqedoninëe, me të qenë q'u mbajtnë shumë kohë e i vranë shumë ushtëri Paul Emilit, kreit të ushtëris së Romanëvet, ky njeri i egërë e zemërgur dolli e prishi tetëdhjetë qytete në Toskëri e shpuri kaqë mijë skllef në Romë!
Kështu humbi dliri' e Ilyrianët e Epirotëvet, edhe këta vende, do-me-thënë Shqipëria, hynë nënë urdhërit të Romanëvet. Po shqiptarëtë, sado q'u muntn' e u vranë, nuk u poshtuanë e s'u bënë robër. Ishinë prapë e gjthnjë zotërinj në vëndit të tyre e Romanëtë s'kishinë përveç se emënin' e zotëris së vendit. Për të pasurë pakë fuqi në Shqipëri, kishinë sjellë disa kolonja Romanësh e i kishinë vendosurë nëpër vende të fortë të Shqipërisë. Far' e këtyre kolonjave janë Vllehtë a Xinxaretë, që gjendenë edhe sot në vëndit tënë. Edhe udhën' e gjatë, që kishinë goditurë që nga Durrësi gjer në Salonik për të shpënë ushtëritë e për tregëri e të cilënë e quaninë Ignatius nga fjala shqip e gjatë , mezi e ruaninë.
Në vëndit të mbretërvet t'Ilyrisë e t'Epirit ish' mbretëri e Romanëvet, po Shqipëtarëtë qerisëshinë prapë prej parësis' e prej pleqësisë së tyre si gjithë jetën. Kështu qe Shqipëria e kështu roninë Shqipëtarëtë nënë Romanëtë. Kur u nda mbretëri' e Romanëvet më dy, Shqipëria i ra mbretërisë së lindjesë që kish qëndrënë në Konstantinopojë. Edhe nënë mbretëret të Konstantinopojës Shqiptarëtë ishinë, po thua, të dëlirë e qeverisëshinë në mesit të tyre; ishinë zotërinj në vënt të tyre e jo robër. N'ato kohëra hyni Krishtërimi në Shqipëri e më pakë kohë gjithë Shqipëtarëtë u bënë të krishterë, po pa ndruarë vetiat' e zakonet' e vjetëra të tyre. Duke dobëtuarë' Mbretëri' e Konstantinopojësë, shtohësh fuqi' e dliri' e Shqipëtarëvet. Po më të shtatët shekull të Krishtit mizëri Shqhsh e Bulgarësh u sulë prej veriut e prej lindjesë e hynë me hir e me pahir në dhet të Byzantinjet. Nga këta Sërbëtë mbushnë vëndet e veriut të Ilyrisë, do-me-thënë Bosnjënë, Herzegovinënë, Dalmatinë, Mal e Zi e Sërbinë, edhe Bulgarëtë përzjerë me Shqeh zunë Maqedoninë. Shqiptarët' e maqedonisë u hoqnë n'anët të veriut e të perëndimit në malet nga vend' i tyre, po u përzjenë me aqë shumë Shqeh, sa i humpnë gjuhën' e tyre e zunë të flasin serbisht. P'andaj mundimë të themi se Bosnjakëtë, Herzegovinasitë, Dalmatëtë e Mal-Zestë janë më tepërë Shqipëtarë se me Shqeh' kanë shumë gjak Shqipëtari në rëmbat të tyre; shtati, fytyra, zakonetë, këngët' e vallet' e tyre e çdo gjë i afron më shumë me Shqipëtarë se me Shqeht' e tjerë, të cilëtë s'kanë atë shtat e atë fytyrë. Po me të qënë që sot flasinë sërbisht, quhenë Shqeh e jo Shqipëtarë; se gjuha ësht, e para shënj e të çquarit të kombevet. Pra, me këtë mëndyrë u nda gjymës' e Ilyrisë edhe gjymës' e Maqedonisë nga Shqipëria e u bënë Shqehëri; edhe Shqipëria mbet një vënt i vogëlë, që pushton gjymësën' e jugës s'Ilyrisë, gjymësën ( anën' e veriut e të perëndimit) e Maqedonisë edhe gjithë Epirë. Në kohët e Romanëvet e të Byzantinjet u lan' e u haruanë emënatë Ilyri, Maqedoni e Epir edhe Shqipëria, që mbet, si thamë, zu të quhesh në botët Albania, prej emërit shqip Arbëni. Q'atë her' e tëhu Shqipëria s'ka ndruarë kufi, ësht' edhe sot ajo, përveç pakë vende q'i dhanë Serbis' e Malit të Zi pas kuvëndit të Berlinit, si Vranja, Leskovaçi, Kurshunlia, Ulqini etj. Nga të shumët' e këtyre vëndeve Shqipëtarëtë bënë faj të madh t'iknë e lanë vendin' e tyre për jetë Shqehet, përveç Ulqinit që ka qën' edhe është gjithë jetënë Shqipëri edhe që pandryshim do të kthehetë një ditë e të bashkohetë me Shqipërinë.
4- Mbretërit e vogëla të Shqipërisë
Në kohërat të fundit të Byzantijet, kur këta ishinë dëbuarë e s'u kish mbeturë fuqi as për të qeverisurë vëndetë, as për të qëndruarë kuntrë armiqet, atëhere, si më çdo vënt, edhe në Shqipëri ishinë çpikurë disa mbretëri edhe shumë vënde të Shqipërisë mb'anë detit i kish zënë gjidhurthërim' i Venetikut. Nga mbretëret' e vegjëlë, q'ishinë çpikurë atëhere në Shqipëri, ca ishinë fjesht Shqipëtarë e ca të huaj po të shqipëtaruarë. Nga të parëtë ish edhe fëmij' e Kastriotit, nga e cila dolli ndjesëmadhi Skëndërbeu, në Krujë, fëmij' e Topjesë n'Artë etj; nga të dytatë ishinë fëmij' e Dukagjinit në malësi të Shkodrësë, fëmij' e Muzakësë në Myzeqe, etj. Kështu qe ndarë Shqipëria në shumë copa, të cilatë s'mundimë t'i numërojmë të tëra mbretërirëra; më të mëdhatë munt të quhenë kështu, të vogëlatë ishinë kryesi e bojarëri, të cilatë nga dobëti' e mbretërisë kishinë mbeturë më vetëhe e pa urdhërim. Në mest të këtyre copërave edhe ndarjet' e grindat' e luftat e përbrendëshme s'hiqëshinë kurrë. Kur duallë Tyrqitë e u hodhë ng'Asia n'Evropë duke marrë vëndet e Sinisë së Ballkanit njërën pas jatrit, Shqipëria qe e ndar' e e përçarë në këtë mëndyrë. Tyrqitë zun' e po muntninë një nga një këta zotërinj, q'urdhëroninë Shqipërinë; e ca i përzininë fare nga vënd' i tyre, ca i lininë, si i poshtonin' e pastaj. Një nga ata që q'u poshtuanë kështu, qe edhe Jan (Gjon) Kastrioti, i at' i Skëndërbeut, i cili u shtrëngua t'i apë Sulltan Muratit penk të katrë djemt e tij të dashurë, m'i vogël i të cilëve qe Gjergj Kastrioti, që thuhetë Skëndërbeg.
5- Shqipëria në kohët të Skëndërbeut
Skëndërbeu, kujt istoria s'i tregon nonjë shok a shembëllë në trimërit, në diturit të luftësë, në forcët si edhe në ditjet, në mendimit të drejtë, në njerëzit, n'ëmbëlsit të zemrësë e në madhërit të shpirtit, Skëndërbeu q'i ka dhënë edhe do t'i apë gjithë jetënë nder Shqipërisë, ky burr i pashoktë ish foshnjë, kur ra ndër duart të Tyrqet, e u rrit në plasët të Sulltanit; që pa mbirë qime në faqet të ti tregonte trimërira e bënte punëra n'ushtëri të Tyrqet, që çuditësh gjithë bota; kudo që vinte, muntte e njeri s'i qëndronte dot kundrejt. Kur u kthye Skëndërbeu nga Syria, tek kish vajturë të luftonte për Tyrqit, dëgjoi nga goj' e Sulltanit vetë q'i ati kish vdekurë; po duke qënë që pas kuvëndit e pas besësë, që kish lidhur i ati me sulltanë, duhesh që një nga të bijtë të vinte në Krujë për të ndejturë në front të t'et, Skëndërbeu bashkë me vdekjen e t'et mësoi edhe vdekjen e tre vëllezëret të ti, të cilët s'muntinë të vdisnë nga Perëndia, kështu të tre për një herë. Trimi shqipëtar nuk' ish aq' i pamët sa të mos marrë veshse ç'i gjet të mjerëtë të vëllezrë edhe që ajo do ta gjente dhe atë vetë. Edhe vërtet q'atë ditë zuri i zot' ti ta nxirrte në lufta e në mundje të rrepta e të rzikta që të vritesh, se, ta vriste në shesh, kish frikë nga ushtarët tyrq, të cilëtë e doninë shumë Skëndërbenë për trimërit e për zemërëmirësit të ti. P'andaj Skëndërbeu priste një kohë që të muntte t'ikënj e të vejë në Shqipëri, për të shpëtuarë edhe vetëhen' e ti edhe mëmëdhenë, për të cilën' i digjësh zëmra. Kohënë që kërkonte, e gjeti, pa priturë shumë: edhe vate në Krujë, përzuri Turqitë andej dhe ndenjti në fron t'et. Gjithë zotërinjt' e të parët' e Shqipërisë u mbluadhë në Krujë, lithnë fjal' e kuvënt e dhanë besë që të përpiqenë e të vdesinë për shptimit të mëmëdheut, duke njohurë të gjithë për krye e mbret të tyre Skëndërbenë. Kështu për së pari u bë Shqipëria u mbluath në një mbretëri me një mbret trim të zonë si Skëndërbenë. Tyrqitë në çast çuanë ushtërira të mbëdha për të marrë prapë Shqipërinë, po Skëndërbeu me shqipëtarëtë u qëndronte kundrejt burrërisht e me pakë shokë hidhësh si petriti mi mijëra Tyrqsh e copëtonte ushtëri të tëra të Sulltan Muradit e Mehmetit, duke shtënë frikën' e tmerrë në zëmrat të Tyrqet. Dyzet e kaqë vjet qëndroi kështu Skëndërbeu me Shqipëtarëtë duke vrar' e duke handakosurë armikëtë, e mbajti Shqipërinë të pamundur' e të paposhturë. Gjithë pudhtetat ' e Evropësë, q'ishinë atherë, kishinë shpresë në Skëndërbeu e prisninë shpëtimn' e Evropësë nga Shqipëtarëtë. po ata nuk ishinë trima e burra si Skëndërbeu, as kishinë besën' e Shqiptarëvet. Shumë herë Ungrëtë (Maxharëtë) e Papa e futninë Skëndërbenë në zjarrt, pastaj hiqeshinë e e lininë vetëm, duke vështruarë së largu. Me gjithë këtë Skëndërbeu qendroi e duroi; edhe Shqipëria në gjallët të këtij burri e ruajti dlirin' e saj me nder. Por me të vdekurit të Skëndërbeut Shqipëria ra ndër duart të Tyrqet.
6- Shqipëria nënë Tyrqitë
Pas Skëndërbeut e pas kohës së këtij burri, e cila, sado që shkoi e tërë me luftra e me gjak, është m'e bukur' e m'e bekuar' e gjithë kohëravet për vëndinë tënë, se vetëm atëherë u mblodh i tërë kombi më një qeveri të dlirë e iu dëgjua emëni në gjithë botët me nder të math nga të qëndruarit kundrejt Tyrqet, të cilëvet atëhere mbretëri të mëdha s'u qendronin dot, pas kohës së këtij burri të ndjerë, themi, Shqipëria u bë një copë e mbretërisë së Tyrqisë. Shqipëtarëtë njerës trima e luftëtarë kanë pasurë gjithë jetënë dëshirë të madhe për luftë e luftën' e kanë quajturë një pun' e një fitim për vetëhë të tyre. Vininë nëpër gjith' anët t'Evropësë me armë në dorë e bëninë të fitonj' ay q'i merrninë anënë. pas këtij zakoni të vjetërë të tyre ishinë hedhurë edhe n'Asi e kishin hyrë në shërbim të Tyrqet duke ndihurë këtyre me armë e me trimëri. Bajazit Pasha, burrë trim e me besë të fortë, që nxori Çelepi Sulltan Mehmednë nga mez' i ushtrisë së Tamerlanit (Timur-Lengjit) e e shpëtoi nga mijëra rezike duke vënë vetëhen' e ti në rezik të math e duke marr' atë shumë herë më krahë e duke lypurë; ky Bajazid-Pasha, që shpëtoi jetën e ati Sulltani, pa të cilënë mbretëri' e Tyrqet e fëmij' e Osmanit ishinë të shuara e të humbura për jetë, ky ishte Shqipëtar, si edhe shumë të tjerë pashanj' të mbëdhenj njerës, që kanë treguar trimëri të mëdha e shërbime të rënda n'ushtëri të Tyrqet shumë kohë më parë se të merretë Shqipëria prej Tyrqet. Kështu Shqipëtarëtë kishinë zënë të marrënë besën' e Tyrqet e të bëhenë myslimanë që pa rënë Shqipëria në duart të Tyrqet. Po si u bënë këta zotërinjt' e Shqipërisë, këthyerj' e besës u shtua shumë më tepër edhe më të gjith' anët të Shqipërisë zunë të marrënë besën' e mundëset, duke thënë tek është kordha, është besa!
Shqipëtarëtë kanë këtë vetië që rëndonenë çpejt nga një besë e duanë gjithnjë ta ndërojnë; si pan' edhe që Tyrqitë s'u bëjnë nder atyre që s'janë në besët të tyre, s'përtuanë për të marr' atë besë. Po edhe ata që mbetnë të krishterë, nuk' u poshuanë të bëjnë raje si kombet' e tjerë, po mbajtënë armëtë e nder' e tyre edhe vininë edhe këta në luftë e lëftonin bashkë me vëllezërit' e tyre myslimanë kuntrë anmikëvet të Tyrqisë. Puna, që donte mbretëri e tyrqisë, u erth mbarë pas vetiës së tyre. Luftëra të paprera, lodëra e vrape me kuaj, rrëmbime, vrasje, presje e të tjera të këtilla gjërëra, që doninë turqitë, këto ishinë punërat' e dashura edhe të Shqiptarëvet. Tyrqitë gjetnë në Shqiptarëtë një shok të luftësë të fortë e të besës, edhe shqiptarëtë gjetnë në tyrqit një zot, q'u hapte përpara një shesh të gjër' e të çpenguarë për të bërë gjith' ato q'u donte zëmra. Shqipëria në kohët e Tyrqet u bë m'e pasurë e m'e begatë se kurdo; se Shqipëtarëtë sylëshinë bashkë me Tyrqitë nëpër gjith' anët të botës edhe ktheheshinë ngarkuarë me ar e me ergjënt, me armë të vjejtura e me kuaj të bukurë t'Arabisë, t'Egjyptësë, të Qyrdistanit, t'Ungrisë etj. Me të qënë trima e më të zottë se Tyrqitë, shkoninë edhe nëpër më të mëdhenjt e më të nderçmit vënde e kishinë më teprë nder se ata vetë Tyrqitë. Vetëm sadrazemë, do-methënë Vezirë të mëdhenj, janë bërë afro 25 shqiptarë edhe më të mirët' e më të dëgjuarit' e atyre që kanë ndënjurë në këtë vënt, janë Shqipëtarë.
Pa le në Shqipëri që s'vinte kurr' i huaj. Gjith' ata që qeverisninë Shqipërinë, të vegjël' e të mëdhenj, ishinë të gjithë e gjithnjë Shqiptarë. Mundimë të themi se Shqipëria qeverisësh më vetëhe prej Shqiptarësh e me zakonet të saj. S'ish poshtuarë as pakë nënëTyrqet e s'paguante gjë përveç gjaknë, që derthte në luftë edhe i cili i paguhësh e çpërblehesh fort shtrenjt. Kjo është ngjaja, që kanë lidhurë Shqipëtarëtë me Tyrqit. Shqipëtarëtë gjeninë në tyrqit atë që doninë, gjënder, armë, kuaj, rrëmbime sa të donin edhe dliri sa u duhësh; edhe Tyrqitë gjenin në Shqipëtarët atë që doninë: trimëri, besë e gjak të derdhurë pa kurcim. Kështu qenë punëratë gjer në kohët të tanzimatit; do të shohëmë më poshtë se qysh u ndruanë q'atëher' e tëhu.
7- Kombëri' e gjuh' e shqipëtarëvet
Shqipëtarëtë flasinë një nga më të vjetërat' e më të bukuratë gjuhë të dheut. Gjuhëratë, që kanë qënë shoqet' e motërat' e Shqipesë, kanë mijëra vjet që kanë humburë e s'flitenë në njonjë vënt të dheut; po në vendit t'atyre përdorenë mbesat e stërmbesat' e tyre. Shqipja është shoqe me greqishten' e vjetër' me Llatinishtenë, me Sanskrishtenë, gjuhën e Indis' së vjetërë, me Zendishtanë, gjuhën' e Persisë së vjetërë, me Qeltishtenë, me Tevtonishtenë etj. Po këto gjuhëra, që numëruamë, nga të cilatëca kanë motra qenë të vogla të Shqipesë e shumë më të ra, se ajo, këto gjuhëra, them, kanë mijëra vjet që nukë po flitenë më e s'rojnë përveçse më faqet e të ca livrave të vjetëra. Ato quhenë gjuhëra të vdekura e shqipja, gjuha jonë, që është m'e vjetërë nga ato, ësht' e gjallë e flitetë edhe sot si në kohët të Pelasgëvet. Pa ndryshim Pelasgët janë m'i vjetr' i kombevet arianë t'Evropësë. Kemi shumë shënja e shumë dëftime, të cilatë dëftejnë faqeza që nga ata Pelasgë, që na dukenë si përrallë nga vjetëri' e e tepër e tyre, kanë folurë këtë gjuhë, që flasim na sot. Emërat' e perëndivet, q'u falëshinë Pelasgëtë e prej të cilëvet i ka marrë mythologji e Grekëret e Romanëvet edhe shumë fjalë të tjera, që na ka ruajturë istoria e emëna vendeve etj, dukenë që janë fjalë fjeshtë shqip edhe na tregojnë që Pelasgëtë kanë folurë kaqë mijë vjet më parë këtë gjuhë, që flasim ne sot, po-thua pa ndryshim a me aqë pakë ndryshim, sa të mundtte të delte sot një Pelasg, do të muntninë të flasimë me të si flet një Gegë me një Toskë a një Çam me një Gorar. Shronjëtor' e gjuhësë shqip, të përkthyerët' e të tjera bukuri që s'i ka nonjë nga gjuhët' e sotme e të cilatë edhe gjuhët' e vjetëra s'i kanë të mbaruara e të tepra, gjithë këto gjërëra e rrëfejnë që shqipja është një gjuhë fort e vjetërë, e mbeturë që nga kohërat' e qëmoçime e të përrallta e e ruajturë sindëkur qe, pa prishur' e pa ndryshuarë. Shenj e kombërisë është gjuha: çdo komp mbahetë me gjuhët, ata njerëz, që harojnë a lënë gjuhën' e tyre e flasinë një tjetërë gjuhë, me kohë bëhen njerëzit' e ati kombi q'i flasinë gjuhënë e dalinë nga kombëri' e tyre. Kaqë kombe, që janë shuarë mos pandehni se vdiqn' a u vranë të tërë; jo kurrë, po u përzjenë me të tjerë kombe, muarrë gjuhën' e atyre, edhe u bënë nga ata pa të çquarë. Kështu janë shuarë Maqedonasitë, Trakasitë, Frygasitë, Ilyrianët' e sipërme' e kaqë gjindje të tjerë, q'ishinë Pelasgë, do-me-thënë Shqipëtarë si na, e që sot s'janë, se u shuan' e u haruanë duke humburë gjuhën e tyre. Por Shqipëtarët e atyre vendeve, që quhen sot Shqipëri, e kanë ruajturë fort mirë gjuhën' e tyre; e kështu flitetë edhe sot n'atë copëzë vënt gjuh' e vjetërë e Pelasgëvet të përallavet. Qysh e kanë ruajturë dot shqipëtarëtë gjuhën' e tyre të tër' e të paprishurë nëpër mest të kaqë kohëravet t'egëra? Qysh gjuha shqip s'është prishur' e ndryshuarë, duk me mos pasurë shkronja e livra e duk me mos shkruar' e kënduarë nëpër shkolla, kur gjuhëra të shkruara e të ndërtuara me kujdes të math janë prishur' e ndryshuar aqë sa të quhenë gjuhëra të tjera? Përgjigj' e këtyre pyetjeve është fort e lehtë: shqiptarëtë e kanë mbajturë gjuhën' e kombërin' e tyre me shkronja, as me dituri, as me qytetëri, po vetëm me dliri, me të qenë gjithnjë vetëm e më vetëhe, me të mos përzjerë me të tjerë e të mos kallurë të huaj në vendit të tyre. Të qëndruarëtë larg nga gjithë bota, nga dituritë, nga qytetëria, nga tregërira, me një fjalë, të rojturë si të egërë nëpër malet u ka ruajturë e shpëtuarë Shqipëtarëvet gjuhën e kombërinë. Qysh Shqiptarëtë nuk janë menduarë kurrë të shkruajn' e të këndojnë gjuhën' e tyre? Kjo është një çudi e madhe. Nukë themi për ato fara e fise të vogëla e të përndara të Pelasgëvet e t'Ilyrianëvet të vjetërë, se ata, duke rojturë si t'egërë nëpër malet, nukë shihninë nonjë për këtë e s'u vinte ndër mënt kurrë një gjë e këtillë. Po Maqedonasitë, që kishinë një mbretëri të goditurë, si edhe mbretëri e Pyrros n'Epir e Tevtësë n'Ilyri, qysh nukë panë nevojë të shkruajnë në gjuhët të tyre? Filipi, që përpiqësh të ritte Maqedonin' e të pushtonte Greqinë, qysh desh të bënte edhe gjuhën e ti të shkruarë si greqishtenë? Aleksandri, të themi s'pat kohë, e po Ptolemenjtë, që xgjuanë diturit' e gjuhën' e Greqet n'Aleksandrië, qysh nuk' u menduanë edhe njëherë për gjuhën' e tyre, t'i bëninë një palë shkronja, duk me qënë që shihninë gjithë kombet' e Asis' e t'Egjyptësë, që shkruaninë sicilido gjuhën' e ti? Romanëtë mësonin' edhe gjuhënë greqisht edhe filosofin' e gjithë dituritë i këndoninë në këtë gjuhë, po kishinë bërë edhe shkronja në gjuhët të tyre, Latinishtet, edhe shumë gjëra shkruani' e i këndoninë në këtë gjuhë. Doktor Hani, i madhi filolog Alëman, që ka shkruarë shumë të vërteta për Shqipërinë, ka gjeturë më nj'anët të Shqipërisë një gur të shkruarë shqip me ca shkronja, të cilatë u ngjajnë shumë shkronjave finiqishte edhe dukenë të marra prej atyre, pa qën' ato vetë. Po këto shkronja, s'janë parë gjetkë, as dihetë të kenë qënë të përdorura në Shqipëri. Ca varre e të tjerë gurë të shkruarë me shkronja greqishte n'Asi të Vogëlë afr' Angorësë edhe ca të tjerë shkruarë me shkronja Llatinishte n'Etrurië t'Italisë, e të cilavet gjuha s'është as greqisht as llatinisht, duketë të jenë shkruarë me gjuhë shqip prej Frygaset e Etruskëvet të vjetërë, të cilëtë ishin Pelasgë, do-me-thënë Shqipëtarë. Po edhe këto janë gjë të paka e të vetëme. Merretë vesh që Shqipëtarëtë që motit kanë shkruarë herë herë në gjuhët të tyre me ato shkronja, që dininë, sikundër edhe tani pastaj që shkruaninë ca me shkronja arabishte, ca me greqishte e ca me llatinishte. Këto janë gjërëra të pakta e Shqiptarëtë s'janë menduarë kurrë të goditinë një palë shkronja për të shkruarë gjuhën' e tyre edhe shqipja kish mbeturë gjer në kohët tënë gjuhë e pashkruarë.
8- Shqipëtarëtë gjithnjë për botën, e kurrë për vetëhe
Sikundër thamë më siprë, Shqipëtarëtë gjithmonë janë vrar' e përpjekurë e kanë cpërkaturë të tërë faqen' e dheut me gjakt të tyre; po nga gjaku i Shqipëtarëvet të tjerë kanë fituarë, Shqipëria s'ka parë nonjë të mirë. Shumë Shqipëtarë janë çquarë e kanë treguarë vetëhenë në dituri e në të tjerë gjërëra; po me këta të tjerë mburenë e jo Shqipëtarët' e Shqipëria. Me Pyrron' e me Aleksandrinë mburenë Grekëritë e i quajnë Grekër, Maqedonasitë, që me trimërit të tyre muarrë gjithë botënë në pakë kohë nuk i suallë nonjë të mirë Shqipërisë, po Grekëritë, që ishinë armikët' e tij, u ranë pas e i rrethuanë, edhe këta fituanë nga gjaku që derdhnë ata. Se Maqedonasitë përndanë nëpër gjithë vendet që muarrë, gjuhën e qytetërin' e Greket e jo të tyrenë; q'ish shqipja. E shum' e botësë edhe sot Maqedonasitë i zënë për Grekër. Vërtet, të mos ishinë Maqedonasitë gjuha e Greqet e qytetëri' e tyre do të mos kish marrë dot kurrë këtë bujë, që ka sot, edhe mbase do të kish humbur' e t'ish harruarë fare; se shkoll' e Aleksandrisë edhe të diguritë që arrinë n'Egjyptë në kohët të Ptolemenjet, e bënë gjuhën e qytetërin' e Greqet të përndahetë e të dëgjohetë me gjith' anët të dheut. Ptolemenjtë, q'ishin fjeshtë Shqiptarët nga Çamëria e gjithë Maqedonasitë lanë gjuhën e tyre, shqipenë, me nj'anë të harruarë e të paditurë e vunë përpara greqishtenë, gjuhën' e Dhimosthenit, që ka folurë aqë kuntrë Maqedonaset. Prej grekërve erdhë Romanëtë; edhe këta fituanë shumë nga Shqipëtarëtë: trimëri e Shqipëtarëvet e mendj' e tyre shërbente mburjen' e Romanëvet e jo të tyrenë. Shumë njerës trima e të diturë kan' arriturë edhe në kohët të këtyre në mest të Shqipëtarëvet, po bota i ka njohurë si Romanë e jo si Shqipëtarë. (Klaudi i dytë, Aureliani, Diokleani, Anastasi i parë, Justini i parë etj) Pas Romanëvet u erth radha Tyrqet. Shqipëtarëtë, duke përzjerë me Tyrqitë, kanë marrë anë në gjithë luftërat, që bëninë e që fitoninë këta kuntrë gjithë botësë; edhe më të madhe në trimëri e më të miratë punëra i bëninë Shqipëtarëtë, po emëninë e kishinë Tyrqitë, edhe gjithë bota i dinte Tyrq e njeri s'i njihte si Shqipëtarë. Më të mëdhenjt' e më të mirët e Vezirëve të Tyrqisë ishinë Shqipëtarë, si Sinan-Pasha që ka marrë Jemenë e ka shpënë fjamurin' e Tyrqisë gjer në detet t'Indisë, si Qyprilinjtë q'ë kanë shpëtuarë mbretërin' e Tyrqisë nga një rezik i math e e forcuanë aqë këtë mbretëri, sa van' e rrethuanë Vjenënë. Edhe shumë të tjerë njerës të mbëdhenj e burra trima kan' ardhurë, prej të cilëve Tyrqia ka fituarë shumë, po Shqipëria aspakë. Në kohërat e pastajme Shqipëtarëtë myslimanë kanë punuarë e janë vrarë për Tyrqitë e Shqipëtarëtë e krishterë për Grektë, për këta dy kombe, të cilëtë, as njëri as tjatri s'ua dinë të mirënë e ja u çpërblejnë me të keqe duke përpjekurë për humbjen' e kobit shqipëtar. Boçari, Xhjavella, Miauli e të tjerë, ( këta morën pjesë në revolucionin çlirimtar grek, që shpërtheu në vitin 1821, ku Greqia fitoi pavarësinë kombëtare) më të shumët' e trimavet, që janë përpjekurë për ngjalljen' e për dlirin' e Greqisë, kanë qenë fjeshtë Shqipëtarë e jo farë Grek; po nga trimëri' e tyre ka fituarë shumë Greqia e jo fare Shqipëria. Në syt të botësë lëftoninë Greqtë e Tyrqitë, po në të vërtetët lëftonin Shqiptarët' e krishterë me Shqiptarëtë myslimanë, kur muntnin' ata, fitonte Greqia; kur muntninë këta, fitonte Tyrqia; po gjaku, që derdhesh nga të dy anëtë, ish gjak Shqipëtari. Shqipëtarëtë vritenë vëlla me vëlla, të tjerë fitojnë.. Shqipëtari e ka derdhurë gjithnjë gjaknë pa kursim, po e ka derdhurë kot: kurrë Shqipëria s'ka fituarë nga gjaku i Shqipëtarëvet; gjithnjë të huaj edhe armikë të Shqipërisë kanë fituarë nga ay gjak i vjejturë e i derdhurë pa mendim! Jo vetëm me kordhë e me gjak, po edhe me pendë e me mënt Shqipëtarëtë kanë shërbëtuarë gjithnjë të huajtë. Me të mos shkruarë gjuhën' e tyre, janë shtrënguarë të shkruajnë greqisht, llatinisht, shqahisht, tyrqisht a arabisht; edhe me emënit të tyre mburenë të zott e këtyre gjuhëve e Shqipëtarëtë pandehnë t'egër e të paditurë, gjith' i qeshinë duke thënë se ja u ka ngrënë buallica livrën' e tyre. po Aristoteli, m'i madh' i filosofëve të Greqisë së vjetërë, ishte maqedonas, do-me-thënë Shqiptar e jo grek. Vërtet në Stagjyrë, tek ka lindurë, ishinë dhe ca Greq' t' ardhurë, po fytyr' e Aristotelit, që shohimë n'agalmët të ti edhe gjuha greqisht, q'e ka shkruarë të përtuarë e jo aqë të drejtë si edhe miqësia, që kish me Filipnë, anëmikun e Greqet, e të tjera shënja tregojnë se ky filosof i math nukë ish lindurë prej ndonjë nga Greqia, që kishin ardhurë në Stagjyrë, po prej një stargjyraku vëndës e ish maqedonas, do-me-thënë Shqiptar i fjeshtë. Shqiptarëtë e kanë tregua gjithë jetënë që janë të zottë edhe me kordhë edhe me pendë, edhe me trimëri edhe me mënt e me dituri, e Shqipëria ka nxjerrë shumë njerës të çquar' e me nam të math, po nonjë nga ta s'ka punuarë për Shqipërit, e cila ka mbeturë gjithnjë e varfërë e e padëgjuarë, e me djemt' e saj mburenë të tjerë kombe. Eshtë ndodhurë një shqipëtar i zoti të ngjallnjë Egjyptënë e të bënjë prej këti vëndi të humbur' e të prishurë, si ish atëhere, një vënt të pasur' e të ndrituarë, si është sot. Një Mehmet-Ali, shqipëtar i pamësuarë, u ndoth i zoti të shpëtonjë kështu një vënt të huaj e të largë, po kurrë një shqipëtar s'është ndodhurë t'i bënjë Shqipërisë një të mirë të këtillë. P'andaj duke mbaruarë këtë fjalë, themi prapë me hidhërim zëmre që: Shqipëtarëtë kanë punuarë gjithmonë për botënë e jo për vetëhe. Vetëm një Skëndërbe ka punuarë, në kohërat të shkuara, për Shqipërinë e vetëm ay është me të vërtetë mburrje për Shqipërinë.
Koha s'vjen pas teje, ti hiq pas kohese!
Naim Frasheri
Naim Frasheri
Vepra e Sami Frasherit C'eshte Shqiperia? - Pjesa e dyte
Sami Frasheri - Ç'është Shqipëria? - Pjesa e dytë
KRYE E DYTE
Ç'është Shqipëria?
1- Kufit' e Shqipërisë
Pamë më siprë se sa i gjerë ka qënë një herë që moti vëndi, që rrinë Shqiptarëtë edhe sa ishinë të përhapurë prindëretë tanë e qysh ishinë të ndarë në Ilyrjanë, Epirotë, Maqedonas, Thrakas, Frygas, etj. Pam' edhe qysh në kohët të Romanëvet Maqedonasitë, Thrakasitë e Frygasitë, duke përzjerë me kombe të tjerë, zunë të humbisninë gjuhën' e kombërin' e tyre e qysh më pastaj, në kohët të Bizantinjet, edhe mizëri Shqehsh në sinisit të Ballkanit e zunë Thraqin' e Maqedoninë edhe Ilyrin' e Sipërme. Që m'ther' e tëhu Shqipëria është vogëluarë shumë; nga gjith' ata vënde, që kishinë prindërit tanë, Pelasgëtë, vetëm Ilyri' e poshtërme a e Jugësë, Epiri edhe Maqedoni' e Sipërme a e Veriut e e Perëndimit kanë mbeturë Shqipëri. Por sot emënatë Ilyri, Epir, Maqedoni etj, janë të lën' e të haruarë, janë emëna të dheshkronjës së vjetërë: sot vëndi: që rrinë Shqipëtarëtë, thuhetë Shqipëri në gjuhët tënë edhe Albania në gjuhërat të huaja. Shqipëria është një cop' e sinisisë së Ballkanit në jugëlindje t'Evropës. Ka zënë mez' e anës së perëndimit t'asaj sinisije, duke xjaturë mb'anë detit Adriatik e detit Jonës që nga shkalla 42° gjer në Mëngët t'Artës më poshtë shkallës 39° kufit' e veriut të Shqipërisë, me të ndarë nga an' e detit, ngjitenë drejt veriut duke psheturë në kufit të Malit - të - Zi e Novi-Bazarit gjer në kufit' të Sërbisë më siprë shkallësë 43°. Kufit' e jugësë kthehen prapë drejt veriut me lumët t'Artësë e me kufit të Greqisë gjer në Zhigo. Sa për kufit' e lindjesë, një vijë e hequrë që nga kufit' e Sërbisë afër Vranjësë gjer në kufit' të Greqisë në mali Zhigo, vijë e cila do të hiqetë nëpër krëhërët të malevet, tek ndahenë ujërat e nëpër lumënjt, duke vështruarë sa mundet kombëri e njerëzet, do-me-thënë duke marrë brënda vëndet' e ndënjturë prej të tjerë kombeve, në një vijë e këtillë do të ndanjë Shqipërinë nga të tjerëtë vende të sinisisë. Kështu Shqipëria ndahetë gjatazi në mest të 39° e të 43° shkallës së veriut edhe gjerazi në mest të 17° e të 19°e të 25° shkallës së lindjesë. Eshtë pra afro 450 qilometra e gjatë e 200 qilometra e gjerë; edhe përcipj' e saj është afro 80.000 qilometra të katërçipta. Shqipëria nga veriu ka kufi e fqinjë Mal' e - Zi, Novi - Baza, a Bosnjënë q'e urdhëron Austria edhe Sërbinë; nga lindja ka Maqedoninë, nga jugë-lindja Greqinë, nga jugë-perëndimi ka denë, i cili e ndan nga Italia e nga Evrop' e qytetuarë.
2- Vënd' i Shqipërisë
Ky vënt, q'ësht' i rrethuarë me këto kufi, që treguamë, është Shqipëria, mëmëdheu yn' i dashurë. Eshtë një nga më të bukurat' e vëndevet t'Evropësë. Mbase s'ësht' aq' i pasurë e aqë pëllor, po është shum' i bukurë. Eshtë malësi, ka male të lartë me shkëmbinj të rreptë e të çkretuarë, po edhe me pllaja të mveshura, me pylle të dëndurë, me ujëra të ftohëtë, me trape që mbajënë dëborënë në verë, me lule të bukura, me barëra q'ushqejnë bagëtinë e shrojnë njerëzinë, me metale që flenë në dhet, që kur është kryerë bota e tëhu. Ka fusha të gjera, nëpër të cilat rjedhinë lumënj, që mundinë t'i ujitnë e t'i bëjnë kopshta, po sot për sot, nga të qënëtë pa zot, i mbytinë e i bëjnë moçale. Vetëm fush' e Myzeqesë është mjaft t'ushqenjë gjithë Shqipërinë, po të hapenë lumënjtë, fush' e Kosovësë, fush' e Manastirit, vëndet e Tetovës' e t'Ysqypit janë nga më të bukurat' e dheut. Bregoret e Çamërisë të mveshura me ullinj e kopshtat' e portokalletë bëhenë gjer në mest të Shqipërisë, n'Elbasan. Lumenjt' e përenjt' i ka të shumë. Këta me pakë të ndërtuarë munt t'ujitinë shumë dherëra edhe shumë syresh munt të hapenë e të punojnë ania nëpër ta që nga gryk' e tyre gjer shumë siprë. Shqipëria ka më të mbëdhat' e më të bukuratë këneta të sinisë së Ballkanit, si kënet' e Shkodrësë, e Ohrisë, e Prespësë, e Kosturit, e Janinësë etj. Të gjitha këto këneta janë plot peshq e munt të lëvrijnë nëpër to disa vapore. Shqipëria ushqen edhe sot shumë bagëti e gjërëra të gjalla të vjetuara: dhën dhi, lopë kuaj, etj. Dhëntë kavërxhike e ruda të Shqipërisë mbushinë Stambollë e gjithë vendet e Tyrqisë me mish të mirë edhe Shqipërinë me lesh. Myzeqeja munt të nxjerrë shumë kuaj, të cilëtë, sado që janë pakë të vegjëlë, janë të fortë e ecinë shumë mirë. Shqipëtarëtë kanë shumë dëshirë të dinë të mbajnë bagëti e çdo farë gjë të gjallë. Sikur të ishte një qeveri e t'u hapte udhënë e të dinin' edhe mësimin e bagëtivet qysh shtohenë, qysh ngjallenë e qysh rritet' e xbukurohetë far' e tyre, do të muntninë të roninë edhe vetëm me bagëti. Me një fjalë, Shqipëria, sado q'ësht' e vogëlë, ka çdo farë dheu edhe shumë bagëti e shumë të mira. Të vështrohetë mirë, munt të vejë shumë mbarë e t'ushqejnë katrë herë më teprë njerës se sa ushqen sot.
3- Njerëzit' e Shqipërisë, shqiptarëtë
Brënda në kufit, që treguam siprë, Shqipëria ka afro 2.000.000 njerës a edhe më teprë. Nga këta në 100.00 janë Vlleh e Xinxarë në malet të Pindosë edhe nëpër të tjerë vënde, të përhapurë, edhe aqë të tjerë munt të jenë Grekër, rrotull Janinësë, e shqeh në fushët të Manastirit e nga anët' e Kosovësë. Po edhe këta munt të jenë Shqipëtarë, që kanë haruarë gjuhën' e tyre e kanë nxënë greqishten' a shqahishtenë në shkollë e në kishë. Edhe shumë nga këta s'kan' as dhe as shtëpi të tyre, po janë bujqër në dhe të të tjerëve, të cilëtë i kanë sjellë së largu përë të punuarë dhen' e tyre në kohëra që Shqiptarëtë s'muntninë të lininë pushkënë për të marrë kazmënë në dorë. Gjithë të tjerëtë vëndës të Shqipërisë janë fjeshtë Shqipëtarë, të ndarë më gegë e toskë. Shkumbija ndan Gegërinë nga Toskëria, po edhe jugët të këti lumi ka pakë gegë e flitetë në ca vende gegërisht. Në mest të gegëvet e të toskëvet nukë ka ndonjë ndarje me rrënjë. Të gjithë janë një komëp, flasin një gjuhë më fort pakë të ndruarë, të cilët do të ngrihetë fare për s'afri duke ndërtuarë gjuha. Edhe nga besa Shqipëtarëtë ndahenë më myslimanë, që janë dy të treta, e me të krishtenë, që janë një e treta. Të krishtenëtë ndahen afro për gjysmësë më katolikë a llatinë, si i themi, edhe më orthodhoksë. Në Gegëri të krishtenëtë janë katolikë, në toskëri orthodhoskë. Edhe myslimanëtë janë të ndarë me Synninj e Bektashinj. Po këto ndarje të besës nuk sjellënë nonjë çqim a çarje në mes të shqipëtarëvet. Grindat' e besësë, të cilatë jo vetëm në vendet të Lindjes po edhe n'Evropë e në vende të ndritura me qytetëri, shumë herë kanë nxjerrë vrasje të mëdha e të tëmeruara, në Shqipëri këto grind nukë dihenë edhe kurrë në këtë vënt s'ka ngjarë gjë në mesit të myslimanëvet e të krishterëvet, në mes të katolikëvet e t'orthodhoksëvet a në mesit të synnijet e të bektashinjët. Shqipëtari është shqipëtar përpara se të jetë mysliman a i krishtenë. Ç'ka qenë kur kish besën' e ti, besën' e Pelasgëvet, ay qe edhe si u bë i krishtenë, ay është edhe si mori besën' e Muhamedit, Besa s'e ka ndruarë fare edhe kurrë, se vë gjithnjë kombërinë përpara besësë. Me fuqi të kësaj lidhjeje e të kësaj dëshire, që kanë mbajturë gjithmonë bres pas brezi më kombërit të tyre, Shqiptarëtë kanë mundurë të ruajnë kombësin' e gjuhnë e tyre nëpër mest të kaqë rrezikeve, q'i kanë mbyturë kohë më kohë. Me gjithë ndryshimet e besësë, me gjithë ndryshimet' e kohëravet, Shqipëtarëtë janë edhe sot ç'ishin këtu e kaqë mijë vjet më parë, janë Pelasgët' e kohërave të përrallave, Ilyrinjt' e Maqedonasit' e kohëravet të vjetra, Epirotët' e kohës së Skëndërbeut. Janë një komp shumë i vjetërë, që ka mbeturë gjer më sot si ka qenë në kryet. Shqipëtarëtë kanë gjithë ç'i duhetë një kombi; Janë aqë trima e të fortë sa duk me qenë më pak se 2 miliunë njerës burra e gra, po të shtrëngohenë mundinë të nxjerrinë 300.00 a edhe më teprë ushtarë, të cilëtë janë mbaras me një milium të një kombi tjetërë. Trimërin' e Shqipëtarit edhe fuqin' e forcën e tij në luftë nuk e themi vetëm ne shqipëtarëtë, po edhe anëmikëtë tanë se fshehinë dot e thonë përherë. Po q'është kështu, s'ka ndryshim që Shqipëtarëtë janë të zotë të ruajnë vendin e tyre kuntrë çdo anëmiku e çdo rreziku. Duhetë pra që Shqipëria të mos shkeletë kurrë prej të huajsh e të mbajë gjithnjë dlirinë e saj. Shqipëtari trim e i fortë pse të mos urdhëronjë në vendit të ti? Shqipëtari s'është vetëm i fortë trim, po edhe i zgjuarë më teprë se çdo komp. Në çdo shkollë, në çdo mësim që të hyjnë Shqipëtari çquan nga të tjerëtë edhe del siprë të gjithëve. Në punërat e në mjeshtërit të shqiptari s'është më pak i zoti se në luftët e në diturit.: punon dhenë pa lodhje, hap vija të thella, munt të bënjë punëra të mëdha e të vyera. Eshtë hekurpunonjës i çquarë, bën thika, gërshërë, armë etj; një herë ta shohë një pushkë të dalë nga fabrikat' e Evropës e të bërë me maqina të mbaruara, ësht' i zoti atë çast ta bënjë pa të çquarë me dorë e me vegla të meta. Shqipëtari punon edhe mëndafshnë, leshnë, pambuknë, linë; bën pëlhurë, shajak, napë etj. Punon lëkurënë, bën meshin, gëzof etj. Djathi, gjalpëtë, vaji, vera e të tjera gjëra, që bëhenë prej bulmetit të bagëtivet a prej pemëvet të dheut, janë nga më të përdoruratë punëra, me të cilat merrenë Shqipëtarëtë. Shqiptarkat, aqë të hijëshme sa edhe të nderçime, më teprë se burrat' e tyre edhe , po thua aqë trime sa edhe ata, vështrojnë vetëm për vetëm punët e shtëpisë, pa përzjerë me burratë. Me gjithë këtë edhe avlëmendin' e gjrgjefnë s'e çkrehinë; bëjnë pëlhura të holla e byrynxhyke të mëndafshta fort të bukura e qëndisnë me ar e me mëndafsh, përveç të prerët' e të qepurit' e rrobavet, të pleksurit' e çorapevet e të tjera punëra të përdorme të shtëpisë. Me një fjalë ; shqipëtarëtë janë trima, të mënçimë, punëtorë, të zottë për çdo punë. Me gjithë ndryshimt të besëve, nukë janë të ndar' e të çarë po të bashkuarë; kanë dashurinë në mest të tyre. Kanë, dome-thënë, gjith' ato që duhetë të ketë një komp për të vajturë mbarë.
4- Shqipëtarët jashtë Shqipërisë
Përveç afro dy miliunë Shqiptarësh, që janë në Shqipëri, kemi edhe më teprë se gjymësë miliuni Shqiptarë jashtë Shqipërisë, n'Itali, në Greqi, në ca anë të Tyrqisë, në Malt të Zi etj. Nga këta , Shqipëtarët' e Greqis' e t'Italisë janë të shumë. Ata që janë në Greqi kan ikurë nga Shqipëria përpara Tyrqet, në kohët të Bizantinjet; iknë nga Hynërit e nga të tjerë kombe t'egërë, q'u sulë nga anët e veriut e mbuluanë edhe Shqipërinë bashkë me vendet' e tjerë. Mijëra Shqiptarësh atëhere lanë mëmëdheun e tyre nga tëmer' i këtyre e vanë nëpër nisitë të Greqisë në More, n'Attikë e në të tjera vende të Greqisë. Shumë nga këta vënde i gjetnë të xbrazurë e pa njerës, po edhe tek kish njerës, me këta vajtnë e ndejtnë tok, muntnë të ruanin gjuhën e tyre, shqipenë të cilënë flasënë edhe gjer më sot. Idhra, Speca, Porua, Kulluri (Sallamina), Egjina e të tjera nisi janë edhe sot të ndënjura fjeshtë prej Shqiptarësh edhe ndër to s'flitetë përveç shqipesë. Më të shumtët' e vendëset t'Attikësë janë Shqiptarë: Athina pa u bërë kryeqytet i Greqisë, ish një qytetth fjeshtë shqiptar e s'dëgjohesh në të tjatrë gjuhë përveç shqipesë. Thonë që sot për sot një e tret' e vëndeset të Greqisë (veç Thesalisë) janë shqiptarë, po në mos janë një e tretë, për një të katrëtë s'ka dyshim. N'ato kohëra edhe shumë Shqiptarë u përhapnë nëpër të tjera anë; e kështu nisija Marmara afrë Konstandinopojësë edhe disa pshatra ng' an' e Adrinupojës e të Filipopojësë, që thuhenë arnaut-Qoj, janë të ndenjturë fjeshtë prej Shqiptarësh. Shqiptarët' e Italisë ndodhenë në Kalabrë e në Siqeli, tek kanë bërë fshatra e katunde dhe kantone (nahijërëra) të tëra më vetëhe e rojnë veçan italianëvet, duke ruajtur gjuhën' e besënë (se janë orthodhoksë) e tyre. Këta janë afro 300.000 njerës, fjeshtë Shqipëtarë, që flasinë shqip. Këta kanë ikurë nga Shqipëria pas vdekjes së Skëndërbeut, kur ra Shqipëria në durët të Tyrqet. Atëherë iknë shumë Shqipëtarë, po më të tepërtë u përhapnë nëpër Evropë e humpnë, e ruajtinë emëninë shqipëtar si fëmij' e Albanëvet n'Itali, e cila ka nxjerrë shumë njerës të mëdhenj, që kanë shërbëtuarë italinë me dituri të tyre e me mirëbërësira të mbëdha. Nga kjo fëmijë ka dal' edhe një papë: Kleman' i Dymbëdhjettë. Nga ky remet Shqipëtarësh, q'ikn' atëhere n'Evropë, vetëm ata që vanë në mbretërit të Napolit, së cilësisë së Skëndërbeu i kish ndihurë, vetëm ata muntnë të rrinë tok e të ruajnë gjuhën' e kombërin' e tyre gjer më sot. Gjuha që flasinë, është shqip, fjesht toskërisht, pak e prishurë e e përzierë me italishte, po e cila ruan e mban edhe sot shumë fjalë shqipe të vjetëra që i kemi lënë e haruarë. Në mest të Shqiptarëvet t'Italisë janë shumë njerëz të ditur e të vyerë, që kanë dëshirë të madhe për kombërim e për gjuhën e tyre. Kanë mbledhurë shumë vjersha e këngë të vjetëra e kanë përhapurë disa libra shqip. Këta kanë shëbëtuarë shumë edhe Italinë e kanë treguarë shumë trimëri me Garibaldin. Kështu Shqipëtarëtë, që janë mi dhet, në Shqipëri e jashtë Shqipërisë, bëhenë më tepërë se dy miliun' e gjymësë.
5- Qysh janë sot Shqipëtarëtë?
Thamë më siprë që Shqiptarëtë, duke rënë në duart të Tyrqet, nukë hynë në kurt, si e pandeninë, e nuk' u bënë ropt' e Tyrqet, po shokët' e tyre, me të cilët bashkë hidheshinë mi kombet ' e tjerë, rripnin e rrëmbeninë edhe ktheheshin në vënt të tyre ngarkuarë me gjë. Edhe Shqipëria ish e dlirë e po - thua më vetëhe. Kaqë qint vjet Shqipëtarëtë janë robër, të poshtuar' e t'unjërë, të shkelur' e të ç'përnderë shumë më teprë se të tjerë kombe të Tyrqisë! Janë më të poshtuarë nga Greqtë, nga Shqehtë, nga Armenëtë edhe nga Judhenjtë! Tyrqia ka ngriturë besënë nga Shqipëtarëtë, nuk' i beson e vështron si anëmikë e si tradhtorë, jo si shokë e si vëllezrë, si i vështronte qëmoti. Sot Shqiptarëtë e mer ushtar, e mundon e reh që të mësojnë gjuhën e ti, kërkon t'i mësojnë diturin' e luftësë, të cilënë ay vetë s'e di e të cilënë Shqipëtari e ka mësuarë duke thëthiturë qumështit' e s'ëmësë. Nuk' e mëson të gjorinë, po e mahit eç'përment; e mer për tre vjet, e mban dhetë vjet nën' armë lark shtëpis' e lark mëmëdheut të ti, edhe qysh? lakuriq, t'urëtë, të sëmurë, të varfërë! Në luftë e vë të vritetë kot; urdhëronjës' i ti, q'është Tyrk, i paditur' e i frikçimë, e fut në një trap nga s'deletë. I gjori Shqipëtar, me gjithë këto, lëfton lakuriq e i urëtë e me armë të meta, lëfton si dragua, e tregon trimërin' e ti nderon Tyrqit' e Tyrqinë! Po ai i dihetë, a ç'përblehetë për gjakt, që derth? Jo, kurrë! Ushtari shqipëtar, në mos vdektë në luftë, vdes nga sëmundeja, nga të pangrënët e nga të pamveshurit. Nga ata që venë n'ushtëri, fort të pakë kthehenë në shtëpit të tyre. E urdhëronjës kush bëhetë? gjithënjë Tyrqitë; gjymësë e ushtëris së Tyrqisë janë Shqipëtarë, po as një i njëqinjtë i urdhëronjëset në Tyrqi s'është Shqipëtar.
Shqipëtarëtë, q'ishin mësuarë të mos paguajnë gjë, tani janë nën' aqë të rënda pagesa, sa s'mundinë të ngrenë krye. Tyrqitë, që janë zotërinjt' e tyre që pesëqint vjet e tëhu, s'u kanë mësuarë Shqiptarëvet as punë, as mjeshtëri as dituri, po i kanë mësuarë të luftojn' e të rrëmbejnë; tani për-një-herë duanë t'u marrënë armëtë e u thonë: paguani! E ku të gjejnë të të gjorëtë që të paguajnë? S'kanë të hanë vetë. Ata Shqipëtarë, që pakë kohë më parë ishin të mveshurë me rroba t'arta e të farkuarë me armë e t'ergjënta e të lara, ata a të bijt' e tyre janë sot lakuriq me një këmishë, që s'ka ku ta zerë qeni! Vetë edhe zaptijjetja a tahsildari, e ngre shkopn' e i rreh duke thirurë: pagoni! E ku të gjenj' i ziu që të paguanjë? Atëhere i shesinë kanë, dhinë, ç'të ketë edhe gjer më qiramidhet të shtëpisë! Shqipëtari të hajë dru për të paguarë!! o ç'turp i matth! o çe madhe e keqe! mos e durofsh o Perëndi! Kështu është sot gjithë Toskëria edhe shumë vende të Gegërisë. Ca vende të Gegërisë, që kanë mbajturë armëtë e kanë qëndruarë në malet të tyre të rreptë, nukë janë shkelurë kaqë; nuk apënë ushtarë e s'paguajnë pagesa; po edhe këta rojnë si t'egërë pa ndonjë qeveri, duke vrarë për ditë në mest të tyre. Edhe këta po i ha varfërija, se s'kanë nonjë fitim edhe vëndet' e tyre janë të rrjepur' e të varfërë. Me gjithë këto, edhe qeveri e Tyrkut ditë më ditë po i rrethon më s'afëri; rahënë t'u marrinë armëtë, qët'i bëjnë edhe ata robër të poshtërë e të dobëtë e t'u nxjerrënë edhe lëkurënë! Shqipëria sot urdhërohet' e qeverisetë prej Tyrqish të huaj e prej njerës të poshtër' e të panderçim, të cilëtë i blenë vëndetë në Kostandinopojë me të holla e vinë të rjepinë Shqipërin' e Shqiptarëtë, për të nxjerrë ato të holla, që kanë dhën edhe aqë të tjera që do të vjedhinë për vetëhe të tyre! Shqipëria, sado q'ësht' e varfër e e paditurë, ka njerës të zotë pë të qeverisurë kaqë kohë me nder e me të drejtë. Po këtyre Shqiptarëve le që s'u epetë punë në Shqipëri , po as i lenë të shkelinë në mëmëdhet të tyre të dashurë! U apën nga një copë bukë për të zënë gojënë e i mbajnë si skllef nëpër më të largët çipa të Anadollit e t'Arabistanit! Veç nonjë trathëtor ku të gjëndetë, ay është për nder!
6- Kombëri' e Shqipëtarëvet
Për njerinë në kët jetë s'ka gjë më të vjejtur' e m'e dashurë se kombërija. Çdo njeri, sikuntrë do t'an' e t'ëmënë edhe vendinë, tek ka lindur' e është riturë, ashtu do edhe kombin' e ti. Ay që s'do kombin e mëmëdhenë' e ti, është trathëtor e i lik; i cili s'munt të quhetë njeri. Shqipëtarëtë, më teprë se çdo komp, e duanë e e nderojnë kombin' e mëmëdhen' e tyre. Shqipëtar i vërtetë vritetë për kombëri të ti edhe s'munt kurrë të duronjë e të dëgjonjë njeri t'i shanjë shqiptarinë. N'anërat tona të lindjes njerëzitë vënë kurdo besën përpara kombësisë; një Grek, për pasqyrë, me të ndruarë besënë, le edhe kombërinë, edhe në u bëftë katholik, thotë jam Frënk, në u bëftë mysliman, thotë jam Tyrk. Vetëm Shqipëtari e lë besënë në radhë të dytë edhe vë kombërin e ti përpara. Shqipëtari, mysliman qoftë, orthodoks qoftë, katholik qoftë, është gjithënjë Shqiptar. Besa nukë sjellë kurrë ndarje çarje në mest të tyre. prandaj edhe grindatë që ngjajn në mest të besëvet për herë edhe në atë Evropët të ndriturë, ato grinda s'dihenë në Shqipëri e s'kanë ngjarë kurrë në mest të Shqipëtarëvet. Po me gjithë kët dashuri, që kanë Shqipëtarëtë për kombëri të tyre e me gjithë këtë nder q'i bëjnë; s'kanë bër gjësendi për të mbajtur' e për të ruajtur atë. Me se mbahetë kombëri' e një kombi? Më parë me gjuhët të ti. Sikuntrë thamë edhe më siprë, gjuha është m'e par' e m'e madhe shënj' e një kombërije. Gjuha me se mbahetë? Me shkronja. Një gjuh' e pashkruar s'munt të qëndrojë shumë kohë e paprishurë, duke përzjerë me gjuhëra të tjera, prishetë. Do të thoni: Qysh gjuha jonë, pa qën' e shkruarë, ka qëndruarë kaqë mijë vjet edhe pse të mos duronjë edhe paskëtaj ashtu? Po, ka qëndruarë kaqë mijë vjet, se atëherë Shqipëtarëtë roninë në malet e tyre më vetëhe, pa përzjerë me të tjerë kombe, edhe se kombetë, q'i rrethoninë ishinë edhe ata të paditurë. Atëherë ish puna me kordhë edhe Shqipëtari në kordhët ish m'i fortë nga të tërë. Me gjithë këtë, shohëmë që Maqedonasitë, sado q'ishinë aqë të fortë, sa muarrë gjithë botënë, me të mos pasurë gjuhën' e tyre të shkruarë, posa q'u përzjenë me kombe të tjerë më të ndriturë se ata, e humpnë kombërin e tyre e u shuanë fare, aqë sa shumë botë i kanë marrë për Grekër. Vetëm Shqipëtarët' e Shqipërisë e kanë ruajturë kombërin' e tyre, duke mos u përzjerë me të huajt e duke rojturë të ndarë nga gjithë bota e si t'egërë. Po në e kanë ruajturë gjer më sot kombërin' e gjuhën' e tyre me padije e pa shkruarë, a do të mundinë me kët mëndyrë ta ruajn' edhe paskëtaj, ndo në Shqipëri ndo n'Itali e në Greqi? Jo, jo, kurrë! Bota u ndryshua, njerëzit u xgjuanë, kombet' u ndrituanë, sicilido përpiqetë të vejë më parë se të tjerëtë, sicildo vështon qysh të shtohet' e të madhohetë edhe kujdesetë të përpijë ata që janë më të vegjël' e më të dobëtë. Sot çdo komp, për të ruajturë kombërin' e gjuhën e ti, ka nevojë të hapnjë sytë, të ketë mëndjenë të mbledhurë, të shpjerë gjuhën' e ti përpara e të kujdesetë shumë që të mos ta han' e ta copëtojnë kombetë fqinjë. Në kombërit s'ka miqësi, si s'ka në lodrët; cilido vështon të fitonjë vetë e të hajë shoknë. Kombësitë janë si pishqitë, që hanë njëri tjatrinë. Mjerë kush ësht' i dobëtë!
7- Reziket' e Shqipërisë
Shqipëria gjer pak kohë më parë ka qën' e rrethuarë me vende të Tyrqisë edhe kufit' e kësaj mbretërije ishinë fortë lark Shqipërisë. Shqipëtarëtë vininë bashkë me Tyrqitë pë të ruajturë kufit' e largta të mbretërisë; po mëmëdhen' e tyre e shihninë jashtë çdo reziku e e dininë që nonjë anëmik s'muntte t'i qasësh Shqipërisë. Por sot nuk ësht' ashtu; sot Shqipëria ka mbeturë në një çip të largë e të veçantë të Tyrqisë e është e rrethuarë me kufi anëmiqsh. Mal i Zi, Sërbia, Greqia e Bulgaria e kanë pshjell' e përqakuarë Shqipërinë edhe Austria i ka ardhurë mi krye. Me Tyrqinë e lith një rrip dheu i hollë në mest të Bulgaris' e të detit Egje, që këtë rrip Bulgarëtë mundinë me të parët ta marrin' e t'unjnë mb'anë të detit, edhe ta presin' e ta ç'kputnjë Shqipërinë nga Tyrqia, e cila s'ka as nonjë fuqi në det, që t'i ndihnj' andej Shqipërisë. Prandaj në një luftë, në të cilët të marrin anë edhe Bullgarëtë, Shqipëtarëtë duhetë të jenë të zottë të ruajnë vetë më vetëhe vëndin' e tyre e të mos varenë më Tyrqinë, e cila s'ësht' e zonja për vetëhe të saj. Po veç këtyre rezikeve, që do të dukenë në kohët të luftësë, Shqipëria ka rezike më të mëdhenj e më të thellë, të cilëtë po i nxjerrinë rënjëtë në kohët të paqit, pa gjak e pa armë. Kjo është luft' e pendës' e e shkollësë. Kombetë, q'e kanë rrethuarë Shqipërinë duanë ta copëtojn' e ta ndajnë ne mest të tyre. Greqtë, Shqehtë e të tjerë kombe fqinjë s'duanë të njohinë qënien e kombërisë shqiptare. Sicilido përdor besën' e ti e do të heqë m'anët të ti ata Shqipëtarë, që kanë besë me të. M'i pari Tyrku do të heqë Shqipëtarëtë myslimanë e t'i ndanjë nga vëllezërit' e tyre, Shqipëtarët' e krishtenë, duke futurë në mest të tyre fanatismën' e grindenë. Për të ndarë të krishtenë s'i njeh për Shqipëtarë, po i quan Rum domethënë Greq, Bulgarë, Serbër, Llatinë etj. Edhe myslimanëtë i quan islam; edhe emëninë Shqipëtar s'e njeh e s'do ta dëgjonjë. Të verbëritë Tyrq! Nuk' kuptojnë dot, e s'iau pret mëndja që me këtë udhë shërbejnë qëllimet' e armikëvet të tyre e nxjerinë themelet' e rënjët' e tyre! Greqtë, të cilëtë dlirin' e tyre edhe mbretërinë, që kanë sot, e kanë fituarë me gjak të Shqipëtarëvet, të Boçarit, të Xhavëllësë, të Mjaulit e të tjerë trimave Shqipëtarë, ata Grekër që edhe sot ruajnë rrobatë, fustanetë, kallcetë, opingatë, valletë e këngët' e Shqipëtarëvet, ata janë më të keqt' e armikëvet të Shqipërisë. Gjithë bota e dinë idhen' e madhe të Greqet. Duk me qënë që në kohët të Perikliut, ahere q'ishinë më të mëdhenj e më të ndrituarë se kurdo, kishin më pak vënt se ç'kanë sot, edhe që s'kanë nonjë të drejtë të duanë më teprë, këta kërkojnë t'u epënë sa vënde kish marrë Aleksandr' i Math, a të ngjallinë mbretërin' e Byzantinjët, pa menduarë q'Aleksandri ish Maqedonas edhe Byzantinjtë romanas, kombe që të dy armiq të grekëvet e të cilëtë e kanë humburë Greqinë. Pas kësaj idhes së madhe Grekëritë kanë dashurë të pushtojnë e të futinë nënë Greqit gjithë sinisin e Balkanit, edhe Rumaninë edhe Bulgarinë. posi i hupnë për jetë këta vënde me gjithë të thirrurat' e të çjerat e tyre, tani kanë ngushtuarë shpresën e tyre në Shqipëri e Maqedhoni. Pas zakonit të përgjithëshmë, duke psheturë në besët, duanë të heqinë m'anë të tyre Shqipëtarëtë orthodoksë; e t'i ndajnë nga vëllezërit e tyre mysliman' e katolikë; përpiqenë t'i bëjnë këta të harojnë gjuhën' e tyre të bukurënë e të mësohenë të flasin' e të shkruajn' e të ligjërojnë greqisht e me këtë udhë të bëhen Grekër. Mendohenë se, po të bëhenë të krishterë Grekër, myslimanëtë Evropa s'i ka për të vënë në vatrë, edhe po të vinjë koha, ay vënt, do-me-thënë gjithë Shqipëri e jugësë e gjithë Toskëria, do t'i epetë Greqisë. Prandaj Grekëritë, më nj'anë nga Athina me shkolla, me mësonjës, me livra, me shëronjës e me shumë gjëra të tjera edhe me të holla të tepra, të paguara prapë
...
KRYE E DYTE
Ç'është Shqipëria?
1- Kufit' e Shqipërisë
Pamë më siprë se sa i gjerë ka qënë një herë që moti vëndi, që rrinë Shqiptarëtë edhe sa ishinë të përhapurë prindëretë tanë e qysh ishinë të ndarë në Ilyrjanë, Epirotë, Maqedonas, Thrakas, Frygas, etj. Pam' edhe qysh në kohët të Romanëvet Maqedonasitë, Thrakasitë e Frygasitë, duke përzjerë me kombe të tjerë, zunë të humbisninë gjuhën' e kombërin' e tyre e qysh më pastaj, në kohët të Bizantinjet, edhe mizëri Shqehsh në sinisit të Ballkanit e zunë Thraqin' e Maqedoninë edhe Ilyrin' e Sipërme. Që m'ther' e tëhu Shqipëria është vogëluarë shumë; nga gjith' ata vënde, që kishinë prindërit tanë, Pelasgëtë, vetëm Ilyri' e poshtërme a e Jugësë, Epiri edhe Maqedoni' e Sipërme a e Veriut e e Perëndimit kanë mbeturë Shqipëri. Por sot emënatë Ilyri, Epir, Maqedoni etj, janë të lën' e të haruarë, janë emëna të dheshkronjës së vjetërë: sot vëndi: që rrinë Shqipëtarëtë, thuhetë Shqipëri në gjuhët tënë edhe Albania në gjuhërat të huaja. Shqipëria është një cop' e sinisisë së Ballkanit në jugëlindje t'Evropës. Ka zënë mez' e anës së perëndimit t'asaj sinisije, duke xjaturë mb'anë detit Adriatik e detit Jonës që nga shkalla 42° gjer në Mëngët t'Artës më poshtë shkallës 39° kufit' e veriut të Shqipërisë, me të ndarë nga an' e detit, ngjitenë drejt veriut duke psheturë në kufit të Malit - të - Zi e Novi-Bazarit gjer në kufit' të Sërbisë më siprë shkallësë 43°. Kufit' e jugësë kthehen prapë drejt veriut me lumët t'Artësë e me kufit të Greqisë gjer në Zhigo. Sa për kufit' e lindjesë, një vijë e hequrë që nga kufit' e Sërbisë afër Vranjësë gjer në kufit' të Greqisë në mali Zhigo, vijë e cila do të hiqetë nëpër krëhërët të malevet, tek ndahenë ujërat e nëpër lumënjt, duke vështruarë sa mundet kombëri e njerëzet, do-me-thënë duke marrë brënda vëndet' e ndënjturë prej të tjerë kombeve, në një vijë e këtillë do të ndanjë Shqipërinë nga të tjerëtë vende të sinisisë. Kështu Shqipëria ndahetë gjatazi në mest të 39° e të 43° shkallës së veriut edhe gjerazi në mest të 17° e të 19°e të 25° shkallës së lindjesë. Eshtë pra afro 450 qilometra e gjatë e 200 qilometra e gjerë; edhe përcipj' e saj është afro 80.000 qilometra të katërçipta. Shqipëria nga veriu ka kufi e fqinjë Mal' e - Zi, Novi - Baza, a Bosnjënë q'e urdhëron Austria edhe Sërbinë; nga lindja ka Maqedoninë, nga jugë-lindja Greqinë, nga jugë-perëndimi ka denë, i cili e ndan nga Italia e nga Evrop' e qytetuarë.
2- Vënd' i Shqipërisë
Ky vënt, q'ësht' i rrethuarë me këto kufi, që treguamë, është Shqipëria, mëmëdheu yn' i dashurë. Eshtë një nga më të bukurat' e vëndevet t'Evropësë. Mbase s'ësht' aq' i pasurë e aqë pëllor, po është shum' i bukurë. Eshtë malësi, ka male të lartë me shkëmbinj të rreptë e të çkretuarë, po edhe me pllaja të mveshura, me pylle të dëndurë, me ujëra të ftohëtë, me trape që mbajënë dëborënë në verë, me lule të bukura, me barëra q'ushqejnë bagëtinë e shrojnë njerëzinë, me metale që flenë në dhet, që kur është kryerë bota e tëhu. Ka fusha të gjera, nëpër të cilat rjedhinë lumënj, që mundinë t'i ujitnë e t'i bëjnë kopshta, po sot për sot, nga të qënëtë pa zot, i mbytinë e i bëjnë moçale. Vetëm fush' e Myzeqesë është mjaft t'ushqenjë gjithë Shqipërinë, po të hapenë lumënjtë, fush' e Kosovësë, fush' e Manastirit, vëndet e Tetovës' e t'Ysqypit janë nga më të bukurat' e dheut. Bregoret e Çamërisë të mveshura me ullinj e kopshtat' e portokalletë bëhenë gjer në mest të Shqipërisë, n'Elbasan. Lumenjt' e përenjt' i ka të shumë. Këta me pakë të ndërtuarë munt t'ujitinë shumë dherëra edhe shumë syresh munt të hapenë e të punojnë ania nëpër ta që nga gryk' e tyre gjer shumë siprë. Shqipëria ka më të mbëdhat' e më të bukuratë këneta të sinisë së Ballkanit, si kënet' e Shkodrësë, e Ohrisë, e Prespësë, e Kosturit, e Janinësë etj. Të gjitha këto këneta janë plot peshq e munt të lëvrijnë nëpër to disa vapore. Shqipëria ushqen edhe sot shumë bagëti e gjërëra të gjalla të vjetuara: dhën dhi, lopë kuaj, etj. Dhëntë kavërxhike e ruda të Shqipërisë mbushinë Stambollë e gjithë vendet e Tyrqisë me mish të mirë edhe Shqipërinë me lesh. Myzeqeja munt të nxjerrë shumë kuaj, të cilëtë, sado që janë pakë të vegjëlë, janë të fortë e ecinë shumë mirë. Shqipëtarëtë kanë shumë dëshirë të dinë të mbajnë bagëti e çdo farë gjë të gjallë. Sikur të ishte një qeveri e t'u hapte udhënë e të dinin' edhe mësimin e bagëtivet qysh shtohenë, qysh ngjallenë e qysh rritet' e xbukurohetë far' e tyre, do të muntninë të roninë edhe vetëm me bagëti. Me një fjalë, Shqipëria, sado q'ësht' e vogëlë, ka çdo farë dheu edhe shumë bagëti e shumë të mira. Të vështrohetë mirë, munt të vejë shumë mbarë e t'ushqejnë katrë herë më teprë njerës se sa ushqen sot.
3- Njerëzit' e Shqipërisë, shqiptarëtë
Brënda në kufit, që treguam siprë, Shqipëria ka afro 2.000.000 njerës a edhe më teprë. Nga këta në 100.00 janë Vlleh e Xinxarë në malet të Pindosë edhe nëpër të tjerë vënde, të përhapurë, edhe aqë të tjerë munt të jenë Grekër, rrotull Janinësë, e shqeh në fushët të Manastirit e nga anët' e Kosovësë. Po edhe këta munt të jenë Shqipëtarë, që kanë haruarë gjuhën' e tyre e kanë nxënë greqishten' a shqahishtenë në shkollë e në kishë. Edhe shumë nga këta s'kan' as dhe as shtëpi të tyre, po janë bujqër në dhe të të tjerëve, të cilëtë i kanë sjellë së largu përë të punuarë dhen' e tyre në kohëra që Shqiptarëtë s'muntninë të lininë pushkënë për të marrë kazmënë në dorë. Gjithë të tjerëtë vëndës të Shqipërisë janë fjeshtë Shqipëtarë, të ndarë më gegë e toskë. Shkumbija ndan Gegërinë nga Toskëria, po edhe jugët të këti lumi ka pakë gegë e flitetë në ca vende gegërisht. Në mest të gegëvet e të toskëvet nukë ka ndonjë ndarje me rrënjë. Të gjithë janë një komëp, flasin një gjuhë më fort pakë të ndruarë, të cilët do të ngrihetë fare për s'afri duke ndërtuarë gjuha. Edhe nga besa Shqipëtarëtë ndahenë më myslimanë, që janë dy të treta, e me të krishtenë, që janë një e treta. Të krishtenëtë ndahen afro për gjysmësë më katolikë a llatinë, si i themi, edhe më orthodhoksë. Në Gegëri të krishtenëtë janë katolikë, në toskëri orthodhoskë. Edhe myslimanëtë janë të ndarë me Synninj e Bektashinj. Po këto ndarje të besës nuk sjellënë nonjë çqim a çarje në mes të shqipëtarëvet. Grindat' e besësë, të cilatë jo vetëm në vendet të Lindjes po edhe n'Evropë e në vende të ndritura me qytetëri, shumë herë kanë nxjerrë vrasje të mëdha e të tëmeruara, në Shqipëri këto grind nukë dihenë edhe kurrë në këtë vënt s'ka ngjarë gjë në mesit të myslimanëvet e të krishterëvet, në mes të katolikëvet e t'orthodhoksëvet a në mesit të synnijet e të bektashinjët. Shqipëtari është shqipëtar përpara se të jetë mysliman a i krishtenë. Ç'ka qenë kur kish besën' e ti, besën' e Pelasgëvet, ay qe edhe si u bë i krishtenë, ay është edhe si mori besën' e Muhamedit, Besa s'e ka ndruarë fare edhe kurrë, se vë gjithnjë kombërinë përpara besësë. Me fuqi të kësaj lidhjeje e të kësaj dëshire, që kanë mbajturë gjithmonë bres pas brezi më kombërit të tyre, Shqiptarëtë kanë mundurë të ruajnë kombësin' e gjuhnë e tyre nëpër mest të kaqë rrezikeve, q'i kanë mbyturë kohë më kohë. Me gjithë ndryshimet e besësë, me gjithë ndryshimet' e kohëravet, Shqipëtarëtë janë edhe sot ç'ishin këtu e kaqë mijë vjet më parë, janë Pelasgët' e kohërave të përrallave, Ilyrinjt' e Maqedonasit' e kohëravet të vjetra, Epirotët' e kohës së Skëndërbeut. Janë një komp shumë i vjetërë, që ka mbeturë gjer më sot si ka qenë në kryet. Shqipëtarëtë kanë gjithë ç'i duhetë një kombi; Janë aqë trima e të fortë sa duk me qenë më pak se 2 miliunë njerës burra e gra, po të shtrëngohenë mundinë të nxjerrinë 300.00 a edhe më teprë ushtarë, të cilëtë janë mbaras me një milium të një kombi tjetërë. Trimërin' e Shqipëtarit edhe fuqin' e forcën e tij në luftë nuk e themi vetëm ne shqipëtarëtë, po edhe anëmikëtë tanë se fshehinë dot e thonë përherë. Po q'është kështu, s'ka ndryshim që Shqipëtarëtë janë të zotë të ruajnë vendin e tyre kuntrë çdo anëmiku e çdo rreziku. Duhetë pra që Shqipëria të mos shkeletë kurrë prej të huajsh e të mbajë gjithnjë dlirinë e saj. Shqipëtari trim e i fortë pse të mos urdhëronjë në vendit të ti? Shqipëtari s'është vetëm i fortë trim, po edhe i zgjuarë më teprë se çdo komp. Në çdo shkollë, në çdo mësim që të hyjnë Shqipëtari çquan nga të tjerëtë edhe del siprë të gjithëve. Në punërat e në mjeshtërit të shqiptari s'është më pak i zoti se në luftët e në diturit.: punon dhenë pa lodhje, hap vija të thella, munt të bënjë punëra të mëdha e të vyera. Eshtë hekurpunonjës i çquarë, bën thika, gërshërë, armë etj; një herë ta shohë një pushkë të dalë nga fabrikat' e Evropës e të bërë me maqina të mbaruara, ësht' i zoti atë çast ta bënjë pa të çquarë me dorë e me vegla të meta. Shqipëtari punon edhe mëndafshnë, leshnë, pambuknë, linë; bën pëlhurë, shajak, napë etj. Punon lëkurënë, bën meshin, gëzof etj. Djathi, gjalpëtë, vaji, vera e të tjera gjëra, që bëhenë prej bulmetit të bagëtivet a prej pemëvet të dheut, janë nga më të përdoruratë punëra, me të cilat merrenë Shqipëtarëtë. Shqiptarkat, aqë të hijëshme sa edhe të nderçime, më teprë se burrat' e tyre edhe , po thua aqë trime sa edhe ata, vështrojnë vetëm për vetëm punët e shtëpisë, pa përzjerë me burratë. Me gjithë këtë edhe avlëmendin' e gjrgjefnë s'e çkrehinë; bëjnë pëlhura të holla e byrynxhyke të mëndafshta fort të bukura e qëndisnë me ar e me mëndafsh, përveç të prerët' e të qepurit' e rrobavet, të pleksurit' e çorapevet e të tjera punëra të përdorme të shtëpisë. Me një fjalë ; shqipëtarëtë janë trima, të mënçimë, punëtorë, të zottë për çdo punë. Me gjithë ndryshimt të besëve, nukë janë të ndar' e të çarë po të bashkuarë; kanë dashurinë në mest të tyre. Kanë, dome-thënë, gjith' ato që duhetë të ketë një komp për të vajturë mbarë.
4- Shqipëtarët jashtë Shqipërisë
Përveç afro dy miliunë Shqiptarësh, që janë në Shqipëri, kemi edhe më teprë se gjymësë miliuni Shqiptarë jashtë Shqipërisë, n'Itali, në Greqi, në ca anë të Tyrqisë, në Malt të Zi etj. Nga këta , Shqipëtarët' e Greqis' e t'Italisë janë të shumë. Ata që janë në Greqi kan ikurë nga Shqipëria përpara Tyrqet, në kohët të Bizantinjet; iknë nga Hynërit e nga të tjerë kombe t'egërë, q'u sulë nga anët e veriut e mbuluanë edhe Shqipërinë bashkë me vendet' e tjerë. Mijëra Shqiptarësh atëhere lanë mëmëdheun e tyre nga tëmer' i këtyre e vanë nëpër nisitë të Greqisë në More, n'Attikë e në të tjera vende të Greqisë. Shumë nga këta vënde i gjetnë të xbrazurë e pa njerës, po edhe tek kish njerës, me këta vajtnë e ndejtnë tok, muntnë të ruanin gjuhën e tyre, shqipenë të cilënë flasënë edhe gjer më sot. Idhra, Speca, Porua, Kulluri (Sallamina), Egjina e të tjera nisi janë edhe sot të ndënjura fjeshtë prej Shqiptarësh edhe ndër to s'flitetë përveç shqipesë. Më të shumtët' e vendëset t'Attikësë janë Shqiptarë: Athina pa u bërë kryeqytet i Greqisë, ish një qytetth fjeshtë shqiptar e s'dëgjohesh në të tjatrë gjuhë përveç shqipesë. Thonë që sot për sot një e tret' e vëndeset të Greqisë (veç Thesalisë) janë shqiptarë, po në mos janë një e tretë, për një të katrëtë s'ka dyshim. N'ato kohëra edhe shumë Shqiptarë u përhapnë nëpër të tjera anë; e kështu nisija Marmara afrë Konstandinopojësë edhe disa pshatra ng' an' e Adrinupojës e të Filipopojësë, që thuhenë arnaut-Qoj, janë të ndenjturë fjeshtë prej Shqiptarësh. Shqiptarët' e Italisë ndodhenë në Kalabrë e në Siqeli, tek kanë bërë fshatra e katunde dhe kantone (nahijërëra) të tëra më vetëhe e rojnë veçan italianëvet, duke ruajtur gjuhën' e besënë (se janë orthodhoksë) e tyre. Këta janë afro 300.000 njerës, fjeshtë Shqipëtarë, që flasinë shqip. Këta kanë ikurë nga Shqipëria pas vdekjes së Skëndërbeut, kur ra Shqipëria në durët të Tyrqet. Atëherë iknë shumë Shqipëtarë, po më të tepërtë u përhapnë nëpër Evropë e humpnë, e ruajtinë emëninë shqipëtar si fëmij' e Albanëvet n'Itali, e cila ka nxjerrë shumë njerës të mëdhenj, që kanë shërbëtuarë italinë me dituri të tyre e me mirëbërësira të mbëdha. Nga kjo fëmijë ka dal' edhe një papë: Kleman' i Dymbëdhjettë. Nga ky remet Shqipëtarësh, q'ikn' atëhere n'Evropë, vetëm ata që vanë në mbretërit të Napolit, së cilësisë së Skëndërbeu i kish ndihurë, vetëm ata muntnë të rrinë tok e të ruajnë gjuhën' e kombërin' e tyre gjer më sot. Gjuha që flasinë, është shqip, fjesht toskërisht, pak e prishurë e e përzierë me italishte, po e cila ruan e mban edhe sot shumë fjalë shqipe të vjetëra që i kemi lënë e haruarë. Në mest të Shqiptarëvet t'Italisë janë shumë njerëz të ditur e të vyerë, që kanë dëshirë të madhe për kombërim e për gjuhën e tyre. Kanë mbledhurë shumë vjersha e këngë të vjetëra e kanë përhapurë disa libra shqip. Këta kanë shëbëtuarë shumë edhe Italinë e kanë treguarë shumë trimëri me Garibaldin. Kështu Shqipëtarëtë, që janë mi dhet, në Shqipëri e jashtë Shqipërisë, bëhenë më tepërë se dy miliun' e gjymësë.
5- Qysh janë sot Shqipëtarëtë?
Thamë më siprë që Shqiptarëtë, duke rënë në duart të Tyrqet, nukë hynë në kurt, si e pandeninë, e nuk' u bënë ropt' e Tyrqet, po shokët' e tyre, me të cilët bashkë hidheshinë mi kombet ' e tjerë, rripnin e rrëmbeninë edhe ktheheshin në vënt të tyre ngarkuarë me gjë. Edhe Shqipëria ish e dlirë e po - thua më vetëhe. Kaqë qint vjet Shqipëtarëtë janë robër, të poshtuar' e t'unjërë, të shkelur' e të ç'përnderë shumë më teprë se të tjerë kombe të Tyrqisë! Janë më të poshtuarë nga Greqtë, nga Shqehtë, nga Armenëtë edhe nga Judhenjtë! Tyrqia ka ngriturë besënë nga Shqipëtarëtë, nuk' i beson e vështron si anëmikë e si tradhtorë, jo si shokë e si vëllezrë, si i vështronte qëmoti. Sot Shqiptarëtë e mer ushtar, e mundon e reh që të mësojnë gjuhën e ti, kërkon t'i mësojnë diturin' e luftësë, të cilënë ay vetë s'e di e të cilënë Shqipëtari e ka mësuarë duke thëthiturë qumështit' e s'ëmësë. Nuk' e mëson të gjorinë, po e mahit eç'përment; e mer për tre vjet, e mban dhetë vjet nën' armë lark shtëpis' e lark mëmëdheut të ti, edhe qysh? lakuriq, t'urëtë, të sëmurë, të varfërë! Në luftë e vë të vritetë kot; urdhëronjës' i ti, q'është Tyrk, i paditur' e i frikçimë, e fut në një trap nga s'deletë. I gjori Shqipëtar, me gjithë këto, lëfton lakuriq e i urëtë e me armë të meta, lëfton si dragua, e tregon trimërin' e ti nderon Tyrqit' e Tyrqinë! Po ai i dihetë, a ç'përblehetë për gjakt, që derth? Jo, kurrë! Ushtari shqipëtar, në mos vdektë në luftë, vdes nga sëmundeja, nga të pangrënët e nga të pamveshurit. Nga ata që venë n'ushtëri, fort të pakë kthehenë në shtëpit të tyre. E urdhëronjës kush bëhetë? gjithënjë Tyrqitë; gjymësë e ushtëris së Tyrqisë janë Shqipëtarë, po as një i njëqinjtë i urdhëronjëset në Tyrqi s'është Shqipëtar.
Shqipëtarëtë, q'ishin mësuarë të mos paguajnë gjë, tani janë nën' aqë të rënda pagesa, sa s'mundinë të ngrenë krye. Tyrqitë, që janë zotërinjt' e tyre që pesëqint vjet e tëhu, s'u kanë mësuarë Shqiptarëvet as punë, as mjeshtëri as dituri, po i kanë mësuarë të luftojn' e të rrëmbejnë; tani për-një-herë duanë t'u marrënë armëtë e u thonë: paguani! E ku të gjejnë të të gjorëtë që të paguajnë? S'kanë të hanë vetë. Ata Shqipëtarë, që pakë kohë më parë ishin të mveshurë me rroba t'arta e të farkuarë me armë e t'ergjënta e të lara, ata a të bijt' e tyre janë sot lakuriq me një këmishë, që s'ka ku ta zerë qeni! Vetë edhe zaptijjetja a tahsildari, e ngre shkopn' e i rreh duke thirurë: pagoni! E ku të gjenj' i ziu që të paguanjë? Atëhere i shesinë kanë, dhinë, ç'të ketë edhe gjer më qiramidhet të shtëpisë! Shqipëtari të hajë dru për të paguarë!! o ç'turp i matth! o çe madhe e keqe! mos e durofsh o Perëndi! Kështu është sot gjithë Toskëria edhe shumë vende të Gegërisë. Ca vende të Gegërisë, që kanë mbajturë armëtë e kanë qëndruarë në malet të tyre të rreptë, nukë janë shkelurë kaqë; nuk apënë ushtarë e s'paguajnë pagesa; po edhe këta rojnë si t'egërë pa ndonjë qeveri, duke vrarë për ditë në mest të tyre. Edhe këta po i ha varfërija, se s'kanë nonjë fitim edhe vëndet' e tyre janë të rrjepur' e të varfërë. Me gjithë këto, edhe qeveri e Tyrkut ditë më ditë po i rrethon më s'afëri; rahënë t'u marrinë armëtë, qët'i bëjnë edhe ata robër të poshtërë e të dobëtë e t'u nxjerrënë edhe lëkurënë! Shqipëria sot urdhërohet' e qeverisetë prej Tyrqish të huaj e prej njerës të poshtër' e të panderçim, të cilëtë i blenë vëndetë në Kostandinopojë me të holla e vinë të rjepinë Shqipërin' e Shqiptarëtë, për të nxjerrë ato të holla, që kanë dhën edhe aqë të tjera që do të vjedhinë për vetëhe të tyre! Shqipëria, sado q'ësht' e varfër e e paditurë, ka njerës të zotë pë të qeverisurë kaqë kohë me nder e me të drejtë. Po këtyre Shqiptarëve le që s'u epetë punë në Shqipëri , po as i lenë të shkelinë në mëmëdhet të tyre të dashurë! U apën nga një copë bukë për të zënë gojënë e i mbajnë si skllef nëpër më të largët çipa të Anadollit e t'Arabistanit! Veç nonjë trathëtor ku të gjëndetë, ay është për nder!
6- Kombëri' e Shqipëtarëvet
Për njerinë në kët jetë s'ka gjë më të vjejtur' e m'e dashurë se kombërija. Çdo njeri, sikuntrë do t'an' e t'ëmënë edhe vendinë, tek ka lindur' e është riturë, ashtu do edhe kombin' e ti. Ay që s'do kombin e mëmëdhenë' e ti, është trathëtor e i lik; i cili s'munt të quhetë njeri. Shqipëtarëtë, më teprë se çdo komp, e duanë e e nderojnë kombin' e mëmëdhen' e tyre. Shqipëtar i vërtetë vritetë për kombëri të ti edhe s'munt kurrë të duronjë e të dëgjonjë njeri t'i shanjë shqiptarinë. N'anërat tona të lindjes njerëzitë vënë kurdo besën përpara kombësisë; një Grek, për pasqyrë, me të ndruarë besënë, le edhe kombërinë, edhe në u bëftë katholik, thotë jam Frënk, në u bëftë mysliman, thotë jam Tyrk. Vetëm Shqipëtari e lë besënë në radhë të dytë edhe vë kombërin e ti përpara. Shqipëtari, mysliman qoftë, orthodoks qoftë, katholik qoftë, është gjithënjë Shqiptar. Besa nukë sjellë kurrë ndarje çarje në mest të tyre. prandaj edhe grindatë që ngjajn në mest të besëvet për herë edhe në atë Evropët të ndriturë, ato grinda s'dihenë në Shqipëri e s'kanë ngjarë kurrë në mest të Shqipëtarëvet. Po me gjithë kët dashuri, që kanë Shqipëtarëtë për kombëri të tyre e me gjithë këtë nder q'i bëjnë; s'kanë bër gjësendi për të mbajtur' e për të ruajtur atë. Me se mbahetë kombëri' e një kombi? Më parë me gjuhët të ti. Sikuntrë thamë edhe më siprë, gjuha është m'e par' e m'e madhe shënj' e një kombërije. Gjuha me se mbahetë? Me shkronja. Një gjuh' e pashkruar s'munt të qëndrojë shumë kohë e paprishurë, duke përzjerë me gjuhëra të tjera, prishetë. Do të thoni: Qysh gjuha jonë, pa qën' e shkruarë, ka qëndruarë kaqë mijë vjet edhe pse të mos duronjë edhe paskëtaj ashtu? Po, ka qëndruarë kaqë mijë vjet, se atëherë Shqipëtarëtë roninë në malet e tyre më vetëhe, pa përzjerë me të tjerë kombe, edhe se kombetë, q'i rrethoninë ishinë edhe ata të paditurë. Atëherë ish puna me kordhë edhe Shqipëtari në kordhët ish m'i fortë nga të tërë. Me gjithë këtë, shohëmë që Maqedonasitë, sado q'ishinë aqë të fortë, sa muarrë gjithë botënë, me të mos pasurë gjuhën' e tyre të shkruarë, posa q'u përzjenë me kombe të tjerë më të ndriturë se ata, e humpnë kombërin e tyre e u shuanë fare, aqë sa shumë botë i kanë marrë për Grekër. Vetëm Shqipëtarët' e Shqipërisë e kanë ruajturë kombërin' e tyre, duke mos u përzjerë me të huajt e duke rojturë të ndarë nga gjithë bota e si t'egërë. Po në e kanë ruajturë gjer më sot kombërin' e gjuhën' e tyre me padije e pa shkruarë, a do të mundinë me kët mëndyrë ta ruajn' edhe paskëtaj, ndo në Shqipëri ndo n'Itali e në Greqi? Jo, jo, kurrë! Bota u ndryshua, njerëzit u xgjuanë, kombet' u ndrituanë, sicilido përpiqetë të vejë më parë se të tjerëtë, sicildo vështon qysh të shtohet' e të madhohetë edhe kujdesetë të përpijë ata që janë më të vegjël' e më të dobëtë. Sot çdo komp, për të ruajturë kombërin' e gjuhën e ti, ka nevojë të hapnjë sytë, të ketë mëndjenë të mbledhurë, të shpjerë gjuhën' e ti përpara e të kujdesetë shumë që të mos ta han' e ta copëtojnë kombetë fqinjë. Në kombërit s'ka miqësi, si s'ka në lodrët; cilido vështon të fitonjë vetë e të hajë shoknë. Kombësitë janë si pishqitë, që hanë njëri tjatrinë. Mjerë kush ësht' i dobëtë!
7- Reziket' e Shqipërisë
Shqipëria gjer pak kohë më parë ka qën' e rrethuarë me vende të Tyrqisë edhe kufit' e kësaj mbretërije ishinë fortë lark Shqipërisë. Shqipëtarëtë vininë bashkë me Tyrqitë pë të ruajturë kufit' e largta të mbretërisë; po mëmëdhen' e tyre e shihninë jashtë çdo reziku e e dininë që nonjë anëmik s'muntte t'i qasësh Shqipërisë. Por sot nuk ësht' ashtu; sot Shqipëria ka mbeturë në një çip të largë e të veçantë të Tyrqisë e është e rrethuarë me kufi anëmiqsh. Mal i Zi, Sërbia, Greqia e Bulgaria e kanë pshjell' e përqakuarë Shqipërinë edhe Austria i ka ardhurë mi krye. Me Tyrqinë e lith një rrip dheu i hollë në mest të Bulgaris' e të detit Egje, që këtë rrip Bulgarëtë mundinë me të parët ta marrin' e t'unjnë mb'anë të detit, edhe ta presin' e ta ç'kputnjë Shqipërinë nga Tyrqia, e cila s'ka as nonjë fuqi në det, që t'i ndihnj' andej Shqipërisë. Prandaj në një luftë, në të cilët të marrin anë edhe Bullgarëtë, Shqipëtarëtë duhetë të jenë të zottë të ruajnë vetë më vetëhe vëndin' e tyre e të mos varenë më Tyrqinë, e cila s'ësht' e zonja për vetëhe të saj. Po veç këtyre rezikeve, që do të dukenë në kohët të luftësë, Shqipëria ka rezike më të mëdhenj e më të thellë, të cilëtë po i nxjerrinë rënjëtë në kohët të paqit, pa gjak e pa armë. Kjo është luft' e pendës' e e shkollësë. Kombetë, q'e kanë rrethuarë Shqipërinë duanë ta copëtojn' e ta ndajnë ne mest të tyre. Greqtë, Shqehtë e të tjerë kombe fqinjë s'duanë të njohinë qënien e kombërisë shqiptare. Sicilido përdor besën' e ti e do të heqë m'anët të ti ata Shqipëtarë, që kanë besë me të. M'i pari Tyrku do të heqë Shqipëtarëtë myslimanë e t'i ndanjë nga vëllezërit' e tyre, Shqipëtarët' e krishtenë, duke futurë në mest të tyre fanatismën' e grindenë. Për të ndarë të krishtenë s'i njeh për Shqipëtarë, po i quan Rum domethënë Greq, Bulgarë, Serbër, Llatinë etj. Edhe myslimanëtë i quan islam; edhe emëninë Shqipëtar s'e njeh e s'do ta dëgjonjë. Të verbëritë Tyrq! Nuk' kuptojnë dot, e s'iau pret mëndja që me këtë udhë shërbejnë qëllimet' e armikëvet të tyre e nxjerinë themelet' e rënjët' e tyre! Greqtë, të cilëtë dlirin' e tyre edhe mbretërinë, që kanë sot, e kanë fituarë me gjak të Shqipëtarëvet, të Boçarit, të Xhavëllësë, të Mjaulit e të tjerë trimave Shqipëtarë, ata Grekër që edhe sot ruajnë rrobatë, fustanetë, kallcetë, opingatë, valletë e këngët' e Shqipëtarëvet, ata janë më të keqt' e armikëvet të Shqipërisë. Gjithë bota e dinë idhen' e madhe të Greqet. Duk me qënë që në kohët të Perikliut, ahere q'ishinë më të mëdhenj e më të ndrituarë se kurdo, kishin më pak vënt se ç'kanë sot, edhe që s'kanë nonjë të drejtë të duanë më teprë, këta kërkojnë t'u epënë sa vënde kish marrë Aleksandr' i Math, a të ngjallinë mbretërin' e Byzantinjët, pa menduarë q'Aleksandri ish Maqedonas edhe Byzantinjtë romanas, kombe që të dy armiq të grekëvet e të cilëtë e kanë humburë Greqinë. Pas kësaj idhes së madhe Grekëritë kanë dashurë të pushtojnë e të futinë nënë Greqit gjithë sinisin e Balkanit, edhe Rumaninë edhe Bulgarinë. posi i hupnë për jetë këta vënde me gjithë të thirrurat' e të çjerat e tyre, tani kanë ngushtuarë shpresën e tyre në Shqipëri e Maqedhoni. Pas zakonit të përgjithëshmë, duke psheturë në besët, duanë të heqinë m'anë të tyre Shqipëtarëtë orthodoksë; e t'i ndajnë nga vëllezërit e tyre mysliman' e katolikë; përpiqenë t'i bëjnë këta të harojnë gjuhën' e tyre të bukurënë e të mësohenë të flasin' e të shkruajn' e të ligjërojnë greqisht e me këtë udhë të bëhen Grekër. Mendohenë se, po të bëhenë të krishterë Grekër, myslimanëtë Evropa s'i ka për të vënë në vatrë, edhe po të vinjë koha, ay vënt, do-me-thënë gjithë Shqipëri e jugësë e gjithë Toskëria, do t'i epetë Greqisë. Prandaj Grekëritë, më nj'anë nga Athina me shkolla, me mësonjës, me livra, me shëronjës e me shumë gjëra të tjera edhe me të holla të tepra, të paguara prapë
...
Koha s'vjen pas teje, ti hiq pas kohese!
Naim Frasheri
Naim Frasheri